گبه چیست؟
گبه انواعی از زیرانداز میباشد و همچون فرش بافی ارزش هنری بسیاری نیز دارد بطوریکه امروزه در همه جای دنیا طرفداران بیشماری را به خود جلب کرده. برخی از محققان دلیل نامگذاری این قالیچه با عنوان گبه را ضخیم بودن و کاربرد آن در حفاظت نسبت به عوامل مختلفی چون سرما میدانند. میتوان گفت تاریخچه پیدایش و تولید گبه به زمان انسان های اولیه برمیگردد چراکه آنها در ابتدا از پوست حیوانات مختلف به عنوان زیرانداز خود استفاده می کردند و به مرور زمان و با کسب تجارب توانستند از پشم حیوانات اهلی نخستین زیراندازهای تار و پودی را تولید کنند که یکی از آنها گبه میباشد.
گبه که به قالیچه خرسک نیز معروف است از جنس همان قالی میباشد با این تفاوت که در اندازه های کوچکتر و با پرزهایی بلندتر تهیه میشود و عمدتا هنر دست عشایر مناطق مختلفی چون بوشهر ، شیراز ، خراسان و میباشد و در واقع جزو سرمایه اصلی این مردم محسوب میشود. لازم به ذکر است استان فارس با قدمتی ۱۵۰ ساله در زمینه گبه بافی را میتوان از پیشگامان این هنر در ایران دانست. این منطقه شامل ایل نشینانی چون ایلات قشقایی ، خمسه ، ممسنی و بختیاری میباشد و میتوان با جرات گفت که گبه های بافت ترکان قشقایی فارس از بهترین هاست بطوریکه در خارج از کشور نیز از اعتبار خاصی برخوردار میباشد.
از دیگر مراکز مهم بافت گبه می توان از دو گنبدان ، باشت ، تل گر ، چشمه بلقیس ، ده شیخ و چرام در شهرستان کهکیلویه ، ده علیا و ده سفلی علیا ، برازجان و حوزه های روستایی شول و ده کهنه از استان بوشهر نام برد.
انواع بافت و مشخصات
از تفاوتهای اصلی گبه با فرش یا قالی را میتوان در عواملی دانست چون سایز ، بلندی پرزها که بعضا به یک سانتیمتر هم میرسد ، شمار پود بیشتری که در آنها به کار می رود که البته خود عاملی برای نرم بودن گبه ها نیز محسوب میشود.
خوشبختانه یکی از عواملی که سبب شده گبه ها را بتوان در انواع مختلف طرح و نقش یافت ، نقش پردازی سنتی و ذهنی بافندگان آن است چراکه در بافت این نوع از زیر انداز ها هیچ گونه نقشه ای وجود ندارد و هر بافنده ای هرآنچه در ذهن خود دارد را به مرحله اجرا در می آورد به همین علت با جرات می توان گفت اگر میلیون ها گبه را در کنار هم قرار دهید باز هم محال است در بین آنها دو گبه با مشخصاتی کاملا یکسان پیدا کنید همین نکته نیز از دیگر مشخصه های با ارزش هنری این کالا میباشد.
این نوع قالی عمدتا به شکل فارسی باف و بر روی دار های زمینی بافته میشود ؛ با این حال ممکن است گاهی و در بعضی مناطق به روش ترکی باف نیز تهیه شوند. با وجود تنوع زیاد طرح و رنگ در گبه ها با این حال میتوان گفت زمینه گبه های تولیدی مناطق مختلف ایران اکثرا دارای رنگ های روشن نظیر سفید ، کرم یا شیری میباشد. بافت گبه معمولا به وسیله ی پشم خودرنگ مخلوط با موی بز صورت میگیرد. این پشم ها پس از شستشو ریسیده و تابیده می شود و سپس برای بافت مورد استفاده قرار میگیرند.
نواع طرح و نقش گبه
با وجود اینکه در گبه هیچ طرح از پیش تعریف شده ای وجود ندارد با این حال شاید بتوان گفت یکی از نقش های اصلی گبه های ایرانی را طرحی به نام کم تشکیل میدهد. اصطلاح محلی کم در واقع متشکل از یک مربع مستطیل و یک ردیف لوزی در وسط آن میباشد که رئوس هر یک از لوزی ها ، به رئوس لوزی های دیگر متصل است. گبه های اولیه ای با توجه به اینکه برای نیاز و مصارف شخصی تولید میشدند عموما ساده و بدون نقش بودند اما به مرور زمان و با تجاری شدن این کالا بافندگان آن با الهام گرفتن از عواملی چون طبیعت ، آمال و آرزوهایشان به ایجاد طرح های متنوعی دست زدند.
انواع طرح های گبه
طرح شیر
طرح شیر را میتوان یکی از عمده نقش های مشترک بین بافندگان مناطق مختلف دانست.
طرح خشتی یا قابی شکل
این طرح یکی از کابردی ترین نقش های گبه میباشد که بیشتر هم بین بافندگان فارس و بختیاری رواج داشته. اساس این طرح را قاب هایی منظم تشکیل میدهد که هر یک از قاب ها به صورت جداگانه طرحی هماهنگ با قاب های دیگر میسازد.
طرح حوض گبه
این طرح شکل ترنجیست که در وسط کار آمده و در واقع یک گل را تداعی میکند که از اطراف آن گل ها و غنچه هایی دیگر گسترش یافته است.
طرح گل گبه
نقش گل رز در گبه به طرح گل گبه معروف است.
طرح ایلاتی
این طرح نشات گرفته از طبیعت محل زندگی عشایر است که از نظر ظاهری ، اغلب در میان قاب های لوزی ، دایره ، مربع ، مستطیل و بیضی شکل قرار دارد و هر کدام از این قابها با طرح های اصیل ایرانی مزین شده اند.
طرح درخت
در تاریخچه کهن ایران همواره درخت جایگاه مهمی داشته و در میان همه آنها ، درخت سرو به عنوان نمادی از شادی و درخت بید مجنون بعنوان نمادی از غم و اندوه بیشترین کاربرد را داشته و دارد.
طرح راه راه
همانطور که از نام این طرح پیداست متشکل است از راه هایی که اغلب بصورت عمودی و اریب هستند.
طرح خانه در هم
این طرح مفهومی عرفانی در دل خود دارد و در واقع بین خانه هایی در هم ، تصویری از مراحل زندگی از آغاز پیدایش تا پایان آن که رسیدن به گوهر ذات و وجود است را نشان میدهد.
طرح کف ساده
میتوان گفت این گبه ها ی ساده به نوعی خانه های محقر روستاییان و زمین بی محصول آن ها را به تصویر میکشد.
تفاوت گبه های قدیمی و جدید
در قدیم گبه ها همگی خود رنگ بوده اند به این معنی که پشم گوسفندانی که در بافت آنها به کار برده میشد بدون تغییر رنگ استفاده میشدند ؛ این پشم ها اغلب به رنگهای طبیعی سیاه ، سفید و خاکستری بودند که بنا بر روحیه ی بافنده به کار گرفته میشدند. برای مثال اگر بافنده حال خوبی میداشته از رنگ سفید بیشتر استفاده میکرده و بلعکس در حالت ناراحت بیشتر رنگ سیاه را به کار میبرد. با گذشت زمان بافندگان با استفاده از رنگ های گیاهی و طبیعی گبه هایی رنگین تر و متنوع تر را ارائه کردند. اما امروزه برای سرعت بخشیدن به پروسه ی بافت گبه از رنگهای شیمیایی برای رنگ دادن به پشم ها استفاده میکنند.
ابزار و لوازم گبه بافی
در واقع نخستین و اصلی ترین ابزار و وسیله مورد نیاز برای بافتن گبه توسط بافندگان آن وسیله ای به نام دار می باشد .
دارهای گبه در اندازه و ابعاد گوناگون وجود دارد که به صورت افقی بر روی زمین قرار می گیرند و بافندگان کار بافت گبه را آغاز می کنند .
خود وسیله دارگبه شامل : قیچی و چاقو و شانه می باشد .
برای بافتن گبه یکی از مهم ترین و اصلی ترین وسیله مورد نیاز (دار) می باشد . دار را به صورت افقی بر روی سطح زمین می گذارند . این دارها که برای بافت گبه لازم الوجود می باشد در اندازه و ابعاد مختلف می باشد .
دار گبه خود شامل : قیچی و شانه و چاقو می باشد . جنس این دارها معمولا از چوب و یا فلز می باشد .
عشایری ها برای بافت گبه معمولا بی نقشه جلو می روند و عمل بافت گبه را با یک قالیچه دیگر آغاز می نمایند که به آن قالیچه (دستور) می گویند .
عشایری ها در حین عمل بافتن گبه از ترکیب رنگ های مختلف استفاده می کنند که همین کار باعث خلق گبه ای متفاوت با نسخه پیشین می گردد .
برای تار گبه از نخ پنبه ای یا نخ پنبه ای مخلوط با موی بز استفاده می شود و برای پود آن از پشم گوسفند استفاده می شود مرغوب ترین پشم جهت بافت انواع قالی و گبه ، پشم فارس می باشد. تعداد نخ های پود به کار رفته در هر رج از گبه که دارای ساختاری درشت است از سه تا هشت و در انواع ریزتر آن تا چهارده پود در تغییر است.
گبه در اندازه های مختلف بافته می شود معمولا در اندازه های ۱۲۰ تا ۱۰۰ عرض و طول ۲۵۰ تا ۲۰۰ سانتی متر بافته می شود برای بافت یک گبه در اندازه ۲۰/۲ times۵/۱ حدود هشت کیلوگرم پشم و تقریبا سه کیلوگرم موی بز استفاده می شود گبه معمولا درشت بافت است و بلندی پود گبه دست کم یک سانتی متر می باشد. البته در انواع سفارشی ممکن است این اندازه تغییر کند.
هنرمند خالق گبه با صورت هایی برخاسته از روایت و داستان و مضامین طبیعی و بیان حالات روحی در واقع دنیا را از دریچه دید خود در نقش گبه به عرصه ظهور می رساند. طرح ها و نقوش گبه از افکار ساده و روان منشا می گیرد و نقوش خودجوشی با سادگی و بیانی زلال و شفاف بر عرصه بافت شکل می گیرند بافنده با خط تصویر، طبیعت، عشق و شیدایی، آزادگی و آزاد زیستن را نقش می کند.
نقش گبه حکایت حال بافنده است، قصه رمه و شبان است و برف و بوران و آتش و آب و آفتاب و کوچ، عشق و دلدادگی و اسبی که به سیاه چادر عشق می رود. چهره گبه نامنظم است و نشان از اوج و حضیض حالات روحی بافنده دارد. نقش گبه گریز از تکرار است و بدیع و بر خلاف نقوش طراحان شهری که پر تکلف و محافظه کارانه است مستقیما از طبیعت الهام می گیرد. نقش گبه و خصوصیات آن را فقط و فقط زندگی ایلیاتی و عشایری تعیین کرده است و می کند و این همان اصالت گبه است.
طراحی و نقش پردازی و حتی رنگ آمیزی گبه از قالی و قالیچه جداست و تابع قواعد و سنت های خاصی است. بافندگان گبه به سبب آزادی از قید و بند در نقش پردازی حتی از بافندگان قالی هم دستشان بازتر است. طرح ها و نقش های گبه تماما ذهنی بوده و بیشتر طرح های هندسی را در بر می گیرد. در یک یا دو حاشیه این قالیچه ها یک شکل ساده و هندسی به صورت مجرد تکرار می شود. ساده کردن خطوط و شکل هندسی دادن به خطوط از جمله خصوصیات مهم گبه بافی در ایران است که با گذشت زمان در شکل تازه ای انجام می گیرد.
در زمینه ساده آن یک ترنج بزرگ یا چند لوزی کوچک در روی امتدادهای طولی دیده می شود و گاه در متن خالی وسط گبه، نقش درخت یا نقش چهار فصل یا نقش شیر بافته می شود. این نقش ها و صورت ها با رنگ های متفاوت بر گبه های عشایری جلوه خاصی به گبه می دهد. بافندگان گبه در این نقش ها احساسات و تخیلات خود را آزادانه بیان می کنند.
