کاشی(tile) به قطعه سنگی مصنوعی گفته می شود که طول و عرض آن مختلف بوده و ضخامت آن چند میلی متر است، و یک روی آن دارای سطحی شیشه ای بوده و کاملاًّ صاف و صیقلی می باشد. کاشی محصولات سفالین و سرامیکی است که در ساختمان کاربرد و اهمیت ویژه ای دارد مانند حمام ها، توالت ها، آشپزخانه ها و آب ریزگاه های عمومی و غیره. کاشی برای تزئینات داخل و خارج ساختمان و همچنین برای بهداشت و عایق رطوبت به کار می رود.
واژه کاشی از نام شهر کاشان اقتباس شده که از اوایل دوران اسلامی به عنوان مرکز صنعت سفال سازی مشهور بود.
هنر کاشی کاری از هنرهای والا و ارزشمندی است که در تزئینات معماری ایران از دوران باستان تا امروز به کار رفته است. این هنر در پیدایش و زیبایی نمای بیرونی و درونی ساختمان های مذهبی، مقابر، مساجد و برخی از پل ها در ادوار مختلف تاریخ به شیوه گسترده ای به کار گرفته شده است.
پیشینه هنر کاربردی کاشی کاری برای استحکام و زینت بخش اماکن و ساختمان ها به اواخر هزاره دوم پیش از میلاد می رسد و هنرمندان ایرانی با ساخت خشت و آجرهای لعاب دار از آن زمان آشنا بوده اند. آجرهای لعاب دار به رنگ های سبز، زرد، قهوه ای با نقوش انسانی و حیوانی به عنوان کاشی مورد استفاده قرار گرفتند. کاخ های تخت جمشید و شوش در زمان هخامنشیان نمونه بارز هنر کاشی کاری و آجرهای لعاب دار است. در دوره اشکانی هنر کاشی کاری در آرایش بنا کمتر مورد توجه قرار گرفت و اشکانیان بیشتر از نقاشی در تزئین بنا استفاده کردند.
هنر کاشی کاری در دوره اسلامی به دو منظور آرایش و استحکام بخشی به بنا، کاربرد ویژه یافت. این هنر در این دوره گسترش یافت و مساجد، مدارس، کاخ ها، حمام ها و پل ها را با انواع کاشی تزئینی می آراستند، به گونه ای که از دهه های پایانی قرن چهاردهم هجری اکثر بناها با کاشی کاری آراسته شده و کمتر بنایی وجود دارد که از این هنر در آن استفاده نشده باشد.
کاربرد این هنر در پیرایش بناها در این زمان از گسترش و تکامل ویژه برخوردار شد و بدین منظور به شیوه های متعدد تفکیک شد که عبارتند از: کاشی یکرنگ، کاشی معرق، کاشی هفت رنگ، کاشی زرنگار یا طلایی، تلفیق آجر و کاشی و کاشی های مکتوب یا کتیبه دار.
شروع به کار گیری کاشی در بناهای دوره اسلامی تاریخ مشخصی ندارد. اما قدر مسلم، در برخی از کاوش ها در محوطه ها و شهرهای اسلامی حاکی از کاربرد آن در دهه های پایانی قرن چهارم هجری است. شهر یار عدل در بررسی های مسجد دامغان کتیبه کاشی مناره این مسجد را که مربوط به سال ۴۵۰ هجری قمری است را از قدیمی ترین نمونه های کاربرد کاشی در معماری اسلامی ایران بیان می کند و مکان کتیبه را در بالای مناره دانسته که شامل آیات هجده و نوزده از سوره مبارکه آل عمران است.
در آغاز، تزئین بناها با کاشی توام با آجر و آجرهای تراش دار و گچ بوده و قطعات کاشی و آجرهای کوچک لعاب دار (کلوک کاشی) را در شکل های مختلف در کنار آجرهای قالب زده یا تراش دار شبیه به نشاندن نگین انگشتری به کار می بردند و زیبایی ویژه ای به نمای درونی و بیرونی بنا می دادند. کاشی کاری در دوره سلجوقی بسیار گسترش یافت. نقاشی روی کاشی یا سفال به سبک های گوناگون ارائه شده و با روح و سنن ایرانی پیوند و هماهنگی پیدا کرد. دوره ایلخانی را می توان فعال ترین دوره ساخت کاشی تا این زمان در ایران دانست.
پس از گذشت سال ها و ورود ماشین آلات و کوره های صنعتی هنر کاشی کاری دچار تغییرات اساسی در ایران گردید. در بازار کار ایران، کاشی به قطعه سنگ مصنوعی گفته می شود که طول و عرض آن مختلف بوده و ضخامت آن چند میلیمتر است و یک روی آن دارای سطحی شیشه ای بوده و کاملا صاف و صیقلی می باشد، به همین علت به راحتی قابل تمیز کردن است و اغلب در محل هایی از ساختمان مورد مصرف قرار می گیرد که امکان رشد میکروب ها و باکتری ها بیشتر بوده و احتیاج به نظافت بیشتری احساس می گردد.
آثار تاریخی و هنری ایران بیانگر آن است که آفرینش یک اثر عموما بر اساس باورها و اعتقادات و طرح ریزی هایی که ریشه در فرهنگ گذشته داشته انجام گرفته است. در این آثار هر بخشی در قالب تصویر کلی از آن اثر است و با بخش های دیگر جدا و یا بی ارتباط نیست. مثلا در آرایش یک مسجد جزیی یافت نمی شود که بیانگر صنعت ناپسند انسانی و غیره باشد.
در هنرهای ظریفه، در حجاری ها و در معماری ایران اجزاء با یکدیگر و با تمامیت اثر رابطه و هماهنگی دارند. رابطه ای که بین اجزاء یک اثر با کل آن در هنرهای دوره اسلامی چون کاشیکاری، معماری و نساجی به چشم می خورد ناشی از اعتقادات و باورهای مذهبی است. رابطه اجزاء با هم و گنجانیدن آنها در یک قالب که در همه آثار نمایان است یک کالبد فیزیکی برگرفته از اصل دین اسلام یعنی توحید است.
بنابراین تعالی رمز و پیچیدگی معنا از ویژگی های هنرهای سنتی است که ریشه در عشق و شیدایی هنرمند عاشق دارد. هنرمند عاشق خالق شاهکار های بی بدیل است. در واقع درخشش نقوش و جلوه های رموز پنهان و طرح های یک اثر بی بدیل هنری متأثر از عشق و فطرت پاک هنرمندانی است که ملهم از ورای ماده است.
ویژگی و برتری معماری اسلامی ایران، گوناگونی عناصر معماری (هنرهای کاربردی) آن نیست، بلکه ذوق سلیم، وضوح، دقت، ظرافت، تناسب درست و سنجیده و آمیزش کلی هنرهای کاربردی و سازگاری بین عناصر معماری است.
هنرهای کاربردی به آن دسته از هنرهایی اطلاق می شود که افزون بر دارا بودن جنبه زیبایی و هنری جنبه کاربردی و مصرفی عمومی نیز داشته باشند. نویسندگان و صاحب نظران درباره هنرهای کاربردی نظریات همسویی دارند که در ذیل به برخی از آنها اشاره می شود:
عباس زمانی در توصیف و توجیه هنرهای کابردی می نویسد: هنرهای کاربردی به آن دسته از هنرها گفته می شود که (افزون بر داشتن) مشخصات ویژه از نظر نقوش و رنگ آمیزی (نیز)، مفید فایده هم باشد یک ویژگی اصلی هنرمند ایرانی این است که همواره هنر را با زندگی آمیخته است. اکثراً ذوق هنری خود را در ساخت وسایل و لوازم مورد نیاز به کار برده است.
ساختمان، ظروف مختلف کاشی و سفال، هنرهای چوبی، فرش، پارچه و ... از وسایل کاربردی در زندگی انسان است که هنرمندان ایرانی در ساخت این وسایل مورد نیاز زندگی آنچنان ذوق و استعداد خود را به کار برده اند که از این لحاظ شاهکارهای هنری پدید آورده اند، که برخی زینت بخش موزه های دنیا و برخی جنبه تزئینی و کاربردی به خود گرفته اند. فطرت سرشار از ذوق و زیبا شناختی هنرمند اسلامی آنچنان آثار هنری و کاربردی پدید آورده که در دنیا کم نظیر یا بی نظیر است. اکثر هنرهای ایرانی جنبه کاربردی و انتفاعی داشته و جزء هنرهای صناعی محسوب می شوند و در نظر هنرمندان هنرهای سنتی ایران، میان هنرهای صناعی محض و هنرهای سنتی کمترین تفاوتی وجود نداشته و از این جهت و با وضعی که آثار هنرهای سنتی در ایران داشته، یعنی هم مفید فایده بوده و هم جنبه زیبایی، تزیینی و هنری در آن رعایت شده است.
این جنبه کاربردی و هنری توام را نمی توان کم اهمیت شمرد و یا خارج از چهارچوب هنر دانست، زیرا این گونه اموال فرهنگی و اشیاء و آثار هنری در عین حال که نیاز روزمره را مرتفع می ساختند دیدگاه و ذوق صاحبان آنها را نیز برای درک و فهم زیبایی پرورش می دادند.
پوپ در دیباچه کتاب معماری ایران درباره هنرهای کاربردی در آرایش بناها می نویسد: برپا ساختن ساختمان ها فاقد زیبایی را باید صنعت و پیشه دانست نه هنر. بناهایی که در آنها تنها نیرومندی و استحکام مدنظر است در طرحی که در آن فقط ملاحظات سودمندی وجهه همت می باشد به طور اخص کار مهندسی است، تنها هنگامی که اندیشه زیبایی بر فکر سودمند بودن توام گردد ساختمان در شمار آثار هنری جای می گیرد. از این رو معماری را می توان هنری دانست که در صدد است تا میان نیاز به سودمند بودن و زیبایی هماهنگی ایجاد کند، معماری سودمندترین هنرهای زیبا و شریف ترین هنرهای سودمند است که در تمام شئون زندگی بشر مداخله دارد و نه اینها برای او به تامین پناهگاه و محل آسایش می پردازد، بلکه مکان عبادت و تفریح و جای کار وی را فراهم می سازد. همچنین احداث مقابر و بناهای یادگاری و تزئین شهرها و ساختمان های دیگر که احتیاجات گوناگون جامعه را برآورده می سازد از وظایف معماری است .
نقوش گل و برگ با تنوع به انتها، نقش ها ظریف و درهم بافته هندسی که از چند ستاره درست می شود، اشکال در هم پیچیده و عبارات خوشنویسی، اشکال طبیعی، طرح های اسلیمی، مؤید اشکال درهم بافته و ترکیبات خطاطی از دوره اسلامی است که به وسیله هنرهای کاربردی چون کاشیکاری، گچ بری، منبت کاری، نقاشی و غیره در آرایش بناها نقش می بندد و چنان شاهکارهای بی بدیل را در معماری اسلامی پدید می آورد.
همچنین هنر کاربردی شامل آن بخش از فعالیت های بشری است که نمایانگر عواطف و احساسات درونی آفریننده است. هدف اصلی از پدید آوردن اثر هنری برآوردن نیازهای روانی درونی است و هنر عبارت از خلاقیت ترکیبی است، در حالی که دانش یک فعالیت تحلیلی است.
هنرهای کاربردی در بناهای دوره اسلامی که جنبه تزئینی دارند معمولا عبارتند از: کاشیکاری، آجرچینی در اشکال متفاوت و بی شمار. وجود بناهای تاریخی کاشی کاری شده حکایت از آن دارد که هنرمندان ایران در زمینه کاشی و بوجود آوردن آن توانسته اند با بوجود آوردن آثار تاریخی در زمان های مختلف آنچه را که اکنون در ساختمان ها و مساجد از هنر کاشی کاری در آن زمان بوجود آورده اند مشاهده نمود. یکی از آثار هنری به جا مانده گنبد سلطانیه است که در آن از کاشی و سرامیک های ریز به وفور در آن استفاده کرده اند، در طبقه اول و در بغل کش قوس دوم در این ایوان کاشی کاری با ترکیب آجر با نقش گره در حاشیه بند اجرا شده که قابل مقایسه با نقش کاشی کاری دیوار دوم یا بغل کش قوس طاق طبقه همکف در همین ایوان است.
سراسر دوره طاق طبقه دوم در این بخش از ایوان ضلع جنوبی، پوشیده شده از کاشی معرق با گره در شمشه شش بوده که امروز بخش عظیم آن فرو ریخته است.
ایوان جنوب شرقی در طبقه همکف در سر پایه ها و دیوارهای جانبی با بغل کش های دور طاق های اول و دوم دارای کاشی کاری به شیوه تلفیق آجر و کاشی صابونی یا نقش معقلی است که در دو سمت ایوان اجرا شده است.
در این ایوان در ابتدا بر سطح خارجی یا اول در سمت راست کاشی صابونی در زمینه آجر به رنگ فیروزه ای کتیبه السلطان ظل الله را در زمینه کادر لوزی شکل پدیدار نموده که با چهار بار تکرار شده است.
در همین سمت این ایوان در دیوار جانبی دوم بغل کش در بالای ازاره سنگی و زیر دور طاق طبقه همکف همین شیوه کاشی معقلی کتیبه لا اله الاالله محمد رسول الله را پایدار نموده است.
در اسپر سطح دوم یا بغل کش طاق طبقه همکف در سمت چپ عبارت علی ولی الله وصی رسول الله با شیوه معقلی در زمینه آجر خفته نمایان است حروف کتیبه ها از قطعات کاشی صابونی یا کلوک کاشی لاجوردی رنگ به ابعاد ۵ times۵ سانتیمتر است که در داخل یک زمینه لوزی شکل نگارش شده است. در بخش انتهایی ایوان جنوب شرقی در نزدیکی یزدی بندی آن در کاشی لعاب دار سفید بر روی زمینه آبی تیره بخشی از یک کتیبه نگارش شده است. هفتاد درصد این کتیبه در گذشته تخریب شده بود ولی با مطالعات مسئولین پروژه سلطانیه شکل اولیه باز سازی شد.
همین اقدام برای ضلع روبروی آن که شامل کتیبه لا اله الاالله محمد رسول الله است نیز انجام گرفته است.
با توجه به بررسی موارد بالا که در اشکال مختلف از کاشی های سرامیکی که امروزه در بازار موجود می باشد و نقش کاشی های کوچک و سرامیک های ۵ times۵ سانتیمتر که در اکثر استخرها که با این نوع سرامیک ها پوشیده شده به این مساله پی می بریم که اکثر کاشی ها و سرامیک های موجود در بازار امروز از روی کاشیکاری های موجود در مساجد که با لعاب و رنگ های مختلف در چندین صد سال گذشته بوجود آمده کپی برداری و ساخته شده است. بدین ترتیب با بررسی از کاشیکاری های مساجد و گنبدهای قدیمی در اکثر شهرهای تاریخی ایران به وضوح می توان به هنرهای کاربردی کاشی کاری پی برد، و از آن نمونه های زیبا از لحاظ رنگ و لعاب در طرح های مختلف امروزی استفاده و بهره گرفت.
یک قطعه کاشی از دو قسمت تشکیل شده است:
۱- قطعه سفالی که قسمت اصلی و استخوان بندی کاشی را تشکیل می دهد.
۲- لعاب روی آن که ماده ای است شیشه ای و قسمت رویی آن را تشکیل می دهد.
یکی از مهم ترین عوامل در صنعت کاشی سازی آن است که این دو ماده را طوری انتخاب کنند که ضریب انبساط آنها مساوی باشد.
نخستین مرحله انتخاب و آماده سازی مصالح آن می باشد. مصالح کاشی سازی خاک رس است که ۲۰ تا ۲۵ درصد آن سلیس می باشد. نخست مواد اضافی و زائد و دانه های سنگ را از داخل آن جدا می کنند، بعد از شستشو و جدا کردن دانه های اضافی و یکنواخت نمودن خاک آن را هوا می دهند، بعد آن را آسیاب می کنند تا به گرد یکنواختی تبدیل گردد. هر قدر خاک رس تهیه شده مرغوب تر باشد در بعمل اوردن خاک آن دقت بیشتری می شود. بعد فوراً آنرا با تسمه نقاله برای مراحل بعدی به سالن های دیگر منتقل می کنند.
ساختن گِل :منظور از ساختن گل مخلوط کردن مصالح تهیه شده با آب است تا بدینوسیله خاصیت پلاستیسیته در مخلوط ظاهر شده و امکان شکل دادن به آن میسر گردد. هنگام مخلوط شدن آب با خاک دقت می شود تا تمام ذرات خاک رس در مجاورت آب قرار گیرند. برای جلوگیری از تغییرحجم و پیچیدن قطعه در هنگام پختن مقداری سنگ چخماق آسیاب شده به آن اضافه می کنند. برای جلوگیری از ایجاد رنگ قهوه ای تند که ممکن است در اثر وجود اکسیدهای آهن در خاک رس بعد از پخته شدن باشد حدود نیم درصد اکسید کرم به آن اضافه می نمایند.
قالب گیری: پس ازتائید گل بوسیله آزمایشگاه از لحاظ نوع مصالح و پراکندگی، گل را قالب گیری می کنند. برای تهیه کاشی مرغوب قالب گیری در خلأ انجام می گیرد. این عمل باعث توپر شدن و مقاومت بیشتر می شود. شکل دادن اغلب به وسیله فشار و پرس صورت می گیرد، صفحات پرس باید دارای ویژگی هایی باشند که مانع چسبیدن خاک به صفحات پرس گردد. مقدار آب موجود در گل باید به حدی باشد که به گل آن مقدار پلاستیسیته را بدهد که گل به راحتی در قالب شکل گرفته و جسمی تو پر به دست بیاید، همچنین مقدار آب طوری باشد که پس از پرس کاری و خارج شدن قطعه از قالب در اثر وزن خود تغییر شکل ندهد.
خشک کردن: اگر قطعه به خوبی خشک نشود یا به سرعت خشک شود ترک می خورد یا می پیچد و یا تغییر حجم می دهد. اگر قطعه پس از خروج از پرس کاری با حرارت خشک کنند و یا در معرض هوای خشک و گرم قرار دهند سطح خارجی آن به سرعت خشک شده. برای خشک کردن قطعات مرغوب از تونل هوای گرم استفاده می نمایند. برای جلوگیری از ترک برداشتن و چروک شدن و پیچش سطحی هوای ابتدای تونل کاملاً مانند هوای خارج است. در وسط تونل حرارت به حداکثر لازم می رسد و در این مرحله کلیه آب فیزیکی قطعه متصاعد شده و قطعه کاملاً خشک می گردد. در تمام طول تونل رطوبت و حرارت داخل تونل اندازه گیری می شود.
پختن کاشی: کاشی در دو نوبت پخته می شود، بار اول قطعه سفالی را پس از خشک شدن به کوره پخت می برند و اغلب از کوره های تونلی استفاده می شود. ابتدا حرارت را به تدریج تا ۱۰۰ درجه سانتیگراد می رسانند تا آب فیزیکی قطعه متصاعد گرددو به تدریج حرارت کوره بالا می برند و حدود ۲۵۰ درجه سانتیگراد کلیه رطوبت آن تبخیر می شود و در حرارت ۴۵۰ الی ۶۰۰ درجه آب شیمیایی آن تبخیر می گردد و در حرارت ۸۰۰ درجه تمام مواد الی خاک رس از بین رفته و قطعه به مرحله شیشه ای شدن می رسد.
لعاب دادن روی کاشی: پس از اینکه اولین مرحله پخت به اتمام رسید و قبل از آنکه قطعه کاملاً پخته شده و به مرحله شیشه ای شدن برسد قطعه را از کوره خارج می نمایندو روی آن لعاب می پاشند. اگر کاشی گل دار باشد قبل از لعاب پاشیدن گل های مخصوص که از جنس لعاب بوده روی قطعه می چسبانند بعد روی آن لعاب می پاشند سپس قطعات لعاب کاری شده را روی واگن های مخصوص چیده و دوباره به کوره می برند و مرحله دوم پخت را انجام می دهند. لعاب روی سفال در اثر حرارت جاری شده و توی سوراخ های قطعه سفالی نفوذ کرده و با آن یکپارچه می شود. سپس کاشی ها درجه بندی می شوند و بعد از بسته بندی به بازار عرضه می شوند .
کاشی بدنه:جهت نصب در دیواربا لعابی براق و استقامت کمتر نسبت به کاشی کف.متنوع در سایز و طرح.
کاشی کف : یا به اصلاح عامیانه در ایران که به آن سرامیک می گویند.مقاوم تر و مستحکم تر از لحاظ بدنه و لعاب نسبت به کاشی بدنه.
کاشی سه بعدی: نسل جدیدی از کاشی که با استفاده از بروزترین تکلولوژی چاپ و بهره گیری از خطای چشم ، زیبایی و جلوه ای خاص به صنعت کاشی و سرامیک داده است.
کاشی پرسلانی: نسل سوم صنعت کاشی و سرامیک، کاشی پرسلانی نامیده میشود.
کاشی برای تزئینات داخل و خارج ساختمان (بویژه در اماکن مذهبی) و همچنین برای بهداشت و عایق رطوبت به کار می رود. کاشی دارای ابعاد و اندازه های گوناگون می باشد بطوری که کاشی کف و دیواری را در ابعاد ۲ و ۱ ۲ تا ۵۰ ۵۰، ۴۰/۸۰ و ۳۰*۹۰ سانتیمتر تولید می کنند که با رنگهای گوناگون می تواند یک نقاشی را در محل نصب نیز نشان دهد. کیفیت کاشی باید به نحوی باشد که تغییرات ناگهانی درجه حرارت از ۱۰۰ تا ۲۰ درجه سانتیگراد را به خوبی تحمل کرده و هیچگونه آثار ترک در بدنه و یا لعاب آن ظاهر نشود. کاشی دیواری را برای حفظ بهداشت و رطوبت در آشپزخانه، محیط های بهداشتی، حمام و دستشویی استفاده می کنند. کاشی کف را نیز به علت ضد سایش بودن و مقاومت حرارتی و الکتریکی بالا در آشپزخانه ها، حمام ها، آزمایشگاه ها، رختشویخانه ها و کارخانجات شیمیایی به کار می برند همچنین کاشی باید دارای ابعاد صاف و گوشه های تیز باشد.
استاد علی پنجه پور از مشهورترین اساتید کاشی کاری ایران است.
نظر کاربران
