نمدمالی(Financial wool) هنری است که محصول نهایی آن #نمد است، تنها زیراندازی که به کمک بافتن شکل نمی گیرد نمدمالی است. این ادعا از اسم این هنر نیز مشخص است. نمد + مالی. یعنی قطعه ای که با مالیدن به دست می آید. در واژه نامه دهخدا نوشته شده است نمد نوعی از فرش که از پشم یا کرک مالیده حاصل می شود. در نمدمالی تنها ابزاری که نیاز است آب داغ است و زور بازو!
درنمدمالی عمل بافتن انجام نمی شود بلکه با ایجاد فشار و رطوبت و حرارت، موجب درهم رفتن الیاف پشمی می شوند. دو خاصیت جعدیابی و پوسته ای شدن ِ پشم امکان تولید نمد را فراهم می کنند.پشمی که برای تولید نمد به کار می رود پشم بهاره گوسفند با الیاف بلند است. از صابون و زرده تخم مرغ نیز می توان برای بهتر شدن کیفیت کار استفاده کرد. مقدار پشمی که برای هرمترمربع نمد لازم است با مقدار پشم لازم برای تولید قالی برابر است اما چون زمان تولید نمد بسیار کوتاه تر است (حدود یک روز) قیمت آن پایین است. معمولا نمدمالان فعالیت خود را از اوایل فروردین ماه آغاز كرده و در اواخر مهرماه خاتمه میدهند و بهترین پشم در كار نمدمالی پشم شش ماهه اول سال است. پشم گوسفند: پشم به عنوان مهمترین ماده اولیه برای نمد مالی از خصوصیات ویژه ای برخوردار است که اگر نبود این خصو صیات ویژه در پشم شاید ساخت نمد به عمل نمی رسید.
ویژگی های پشم
پشم ٬ رشته هایی است که مانند مو وکرک بر روی بدن گوسفند وشتر می رو ید و خشن و زبر و مجعد است و با رشتن آن نخ و سپس پارچه یا انواع فرش بافته می گردد. الیاف پشم از ماده مخصوصی به نام کراتین(keratin) تشکیل گردیده و ویژگی اسیدی وبازی را تواما دارد و این بدان جهت است که دارای مقدار مساوی از عوامل کر بکسیل و آمین می باشد پشم خام دارای 16 تا 70 درصد نا خالصی بشرح زیر است :
1. چربی ٬ که عامل جلوگیری از شکستن الیاف می باشد و در پوست حیوان تولید می شود .
2.رطوبت ٬ که درصد آن در پشم های مختلف متفاوت است .
3. گرد وخاک ٬ کثافات ٬ مواد معدنی دیگر ومواد گیاهی خشک شده ٬ که برای از بین بردن آنها علاوه بر شستشو باید از روش خاکگیری و کر بونیزه کردن نیز استفاده نمود . حدود 90 در صد لیف پشمی از سلول های پوستی تشکیل شده و قابل ذکر است که سلول های پوستی نیروی کشش الیاف پشمی را که به حدود 20تا40 درصد می رسد ونیز رنگ طبیعی آن را تامین می نماید . الیاف پشم طبیعی دارای خواص فیزیکی وشیمیایی است که برای این ماده مهم ٬ کیفیت و ویژگی هایی بوجود می آورد وتا اندازه ای وجه مشخصه مرغوبیت آن است وهمین خصوصیت است که آنرا مناسب بکارگیری در ساخت نمد و بافت فرش می سازد . بهترین پشم در کار نمد مالی ٬ پشم گوسفند و از نژاد مرغوب آن است و در ایران از نواحی خراسان ٬ آذربایجان ٬ فارس ٬ لرستان ٬ خوزستان ٬ کردستان ٬ باختران واصفهان بدست می آید .
تاریخچه نمدمالی
می گویند زمانی که پسر حضرت سلیمان که یک چوپان بود، تلاش می کرد تا با کمک پشم گوسفندان پارچه ای ببافد پس از تلاش های بسیار دست نیافتن به مقصود خود پشم را با مشت های خود از شدت عصبانیت کوبید و اشکی که از چشمان اش جاری شد روی آن ریخت. سپس دید که الیاف پشم نمناک و فشرده و در هم تنیده شده و شکل پارچه به خود گرفته است. شاید این تاریخچه افسانه باشد و یا واقعیت، اما چیزی که مسلم است، این است که نمدمالی از آنجا از ساده ترین راه های ساخت زیرانداز و لباس است، پیشینه ای پیچیده تر از این اتفاق نخواهد داشت.
مطمئنا اولین نمد مالی ها به صورت اتفاقی صورت گرفته اند. زیرا بسیاری بر این باور اند که نمد مالی بیشتر در مناطقی که مرطوب که مردمان اش به دامپروی مشغول بوده اند انجام می گرفته است. زیرا پشم(Wool) این خاصیت را دارد که از انسان در مقابل سرما و رطوبت زیاد به خوبی محافظت کند. در حال حاضر نیز مناطق شمالی کشور در حاشیه دریای خزر را از مراکز اصلی تولید این دست ساز می دانند.
کهن ترین شیوه وروش فراهم سازی زیرانداز که تاکنون شناخته شده نمدمالی است . این مقاله یه چگونگی بافت و تهیه نمد و تاریخ پیدایش آن می پردازد. نَمَد نوعی بافته سنتی زیراندازی است که با پشم تولید می شود. در فرانسه به آن فوتر(Footer) می گویند. نمد درلغت پارچه ای کلفت است که ازپشم یاکرک مالیده سازند وازآن فرش وکلاه و جامه کنند.
نمد(Wont) ساده ترین نوع کف پوش است و ساخت آن احتیاج به دستگاه خاصی دارند. در نمد مالی در واقع از خاصیت طبیعی پشم که عبارت از در هم پیچیدن الیاف آن در اثر رطوبت و فشار است استفاده می شود. احتمال دارد که اولین بار بافندگانی که الیاف پشمی خود را شسته و برای گرفتن رطوبت آن با چوبدستی ضربه هایی به پشم می زده اند، موفق به کشف این خصوصیت پشم و در نتیجه موفق به بوجود آوردن صنعت نمدمالی شده باشند.
نمدهای ایران، در هر منطقه از این سرزمین، رازی سر به مهر دارند كه با شكل های تجریدی(Abstraction) و نمادین(Symbolic) و رنگ های برگرفته از طبیعت، بخشی از فرهنگ هنرهای عامیانه ما را تشكیل می دهند.
نمد در آسیا به ویژه در ایران از زمان های قدیم به عنوان لباس، كلاه و خیمه و زیرانداز به كار می رفته و در شرایطی سخت تولید می شده است. تهیه و ساخت نمد در ایران همچنان به صورت سنتی صورت می گیرد و هنرمند ایرانی با نقش و نگار و دستان توانمند و هنرمندانه خود بدان روح تازه ای می بخشد.
نمدمالی صنعتی است كه با تمام اعضای بدن در ارتباط است و نمدمال با عشق تمام به كار، همراه با حركات موزون و دلنشین دست و پا و خواندن شعرهای لطیف و موزون خستگی مفرط ناشی از كار مداوم را همراه با عرق كردن فراوان از تن خسته خود بیرون می كند و به انتظار فرش كردن دستمایه تلاش خود می نشیند. دستمایه ای كه نقش های رنگارنگ طبیعی جلوه ای از طبیعت زیبا را با نقوش ساده و صمیمی به بینندگان نشان می دهد تا منظر زیبای صنعت دست بشر را كه خداوند سبحان دراختیار اشرف مخلوقات قرارداده است، نظاره گر باشد.
تولیدات #صنایع دستی، صرف نظر از درآمدزا بودن، برآورنده بسیاری از نیازهای خانوار تولیدكننده یا ساكنان منطقه تولید نیز هست و از بین این نوع تولیدات، نمد جزو صنایعی است كه چنین خصوصیتی دارد.
وقتی پشم چیده و از نظر رنگ بندی و كیفیت جداسازی شد، صنعتگران نمدمالی، كه بیشتر هم به صورت سنتی در مجاورت عشایر قرار دارند، پشم مورد نیاز را خریداری کرده و به محل كار خود انتقال می دهند.
سپس در مرحله نخست، پشم را حلاجی کرده و براساس نوع نمدی كه قصد مالش دهند آن را دارند، پهن کرده و به وسیله ابزار ساده ای به نام پنجی الیاف پشم حلاجی شده را تا ارتفاع 60 سانتی متر بر روی قالب به صورت یكنواخت می ریزند به اصطلاح محلی پشم را بر روی قالب به صورت پف یا پفكی در آورده كه بعد از این عمل با همان وسیله پنجی یا پنجك، بر روی پشم پف شده فشار می دهند تا كمی از حجم آن كاسته شود.
در مرحله دوم، بر روی پشم های ریخته شده در قالب،به صورت یكنواخت آب داغ می ریزند، كه این عمل پشم را سنگین كرده و در همان مرحله الیاف پشم به یكدیگر زنجیر می شوند.
در مرحله سوم، قالب را به صورت لوله می پیچند و دور آن را با طناب می بندند و حدود 20 دقیقه تحت فشار چند كارگر با ضربات دست پا به آن ضربه می زنند تا الیاف پشم به صورت فشرده و نسج گونه گردد، كه به این مرحله خامه می گویند.
در مرحله چهارم، قالب را باز كرده و لبه های نمد را روی خود برگردان می كنند و مقدار كمی پشم حلاجی شده در آن اضافه می كنند و بر روی سطح كار مخلوطی از آب و صابون پخته شده می ریزند و دوباره قالب را بسته و مالش می دهند. در مرحله پنجم، قالب را باز كرده و نقش و طرح بر روی نمد می گذارند که این مرحله، به دو صورت انجام می شود. در مرحله ابتدایی، قبل از ریختن پشم بر روی قالب، نقش ترسیم و طراحی شده و بعد روی پشم ریخته شده به هم می چسبند.
در مرحله پنجم، در نمد قالب كرده نقش از قبل ساخته و تهیه کرده، بر روی آن گذاشته و به وسیله محلول آب گرم و صابون، با فشار و مالش، طرح و نقش بر روی نمد می چسبد و سپس نمد را لوله كرده و مالش می دهند.
در مرحله ششم، نمد را به صورت لوله درآورده و حدود دو ساعت، مالش و ورز می دهند و در حین انجام مالش، نسبت به صاف و قرینه كردن طرح و نقش اقدام می کنند.
در مرحله هفتم، پس از انجام كار مالش، ابتدا نسبت به صاف کردن ابعاد نمد، رفع كجی ها، برطرف نمودن اختلاف سطح احتمالی، پرز سوزی و اصلاح نمد اقدام می کنند.
در مرحله هشتم، نمد آماده شده را با آب ولرم شستشو داده و سپس در آفتاب مستقیم خشك و به مشتریان عرضه می کنند. متأسفانه به علت زحمات طاقت فرسا و همچنین داشتن فیزیك بدنی خشن و سخت برای انجام نمدمالی از یك سو و نداشتن درآمد كافی از سوی دیگر، امكان حضور جوانان در این رشته کم رنگ شده است.
مراحل ساخت نمد
تهیه پشم گوسفند از بازار توسط استاد کار
زدن پشم جهت بازشدن تارهای پشم از یکدیگر
قالب زنی نمد در این مرحله بسته به نوع نمدکه زیرانداز باشد و یا تن پوش پشم زده شده را در محلی که از باد و باران موصون باشد بر روی گونی و یا کرباس پهن می کنند.
اگر از آن نمد به عنوان زیرانداز استفاده شود ابتدا اندازه آن و شکل کلی آن مشخص می شود
پیاده سازی نقش و طرح بر روی پشم با توجه به سلیقه استاد کار نمد کار
در این مرحله بر روی کار مورد نظر را با پشم سفید یا سیاه کامل می پوشانند.تا جایی که حدود نیم تا یک متر روی آن پشم می ریزند.
ریختن آب داغ یا محلول آب و صابون بر روی نمد تا تمام تار های پشم در هم تنیده شوند.
مرحله نهایی ساخت نمد
حال نوبت به مالش آن می رسد. پشم ها را همراه با پارچه یا حصیری که زیر آن است لوله می کنند و به شکل یک استوانه در می آورند و با طناب محکم می بندند و سپس یک یا چند نفر همزمان با دست یا پا با فشار زیاد آن را می مالند.در این مرحله پشم های خیس خورده با فشاری که بر آن ها وارد می شود کاملا به هم چسبیده می شوند.
نمدمالی در کجا رواج دارد؟
نمدمالی در مناطق روستایی علی آباد كتول، سمنان، گنبد كاووس، كلاله، آق قلا گلستان، روستاهای مازندران، سبزوار و قوچان خراسان رضوی و استان لرستان و بندرتركمن و شهرستان اقلید رواج دارد. طرح و نقوش نمد تركمنی از بی نظیرترین نقوش از جهات تنوع و تعدد در هنرهای سنتی كشور به شمار میرود.
نمد تركمن از انواع مهم و معروف نمد ایرانی بوده كه در تركمن صحرا به ان كچه گفته میشود. تركمنها به نمدمالی كچه باسماق می گویند و آن را بمنظور پوشش اسب، زین و پوشاندن دیوارهای آلاچیق استفاده می كنند. كچه های تیره برای فرش كردن كف ودیواره آلاچیق نیز به كار میرود و این نوع گاهی دارای نقشهای تزیینی نیز میباشد.
بهترین نمد تركمن مربوط به قوم یموت است و هم اكنون نیز بیشتر در مناطق یموتنشین رواج دارد زیرا پرورش و نگهداری گوسفندان نیز در این خانوادهها مرسوم است. بدلیل اینكه تولید نمد نیاز به قدرت بدنی فراوان دارد در بیشتر نقاط ایران نمدمالی توسط مردان انجام می شود اما نمد تركمن را صرفا زنان تولید می كنند. نمدمالی كوهستان بیشتر در روستاهای كوهستانی شهرستانهای گرگان، رامیان علی آبادكتول و مینودشت رواج داشته و در این مناطق به نمد لمد گفته می شود. قطع واندازه تولیدات نمدی استاندارد نیست و بستگی به درخواست متقاضی دارد و نمدتركمنی به شكل منحنی است و نحوه اندازه گیری آن به وسیله وجب دست كه در تركمنی به قاریش معروف است انجام می گیرد.
در حال حاضر نمدمالی بیشتر در استان های مازندران، گیلان، سمنان رواج دارد. در حالی که نمد به عنوان یکی از گرم ترین پوشاک و زیرانداز ها معروف است اما در خانه های ایرانی جایی ندارد و مردم بیشتر سراغ منسوجات بافته شده از الیاف شیمیایی و چینی می روند. نمدمالی هنری است که روز به روز بیشتر به ورطه ی فراموشی سپرده می شود. این هنر در حال حاضر نیاز به خلاقیت طراحان ایرانی دارد تا بار دگر به عنوان هنری اصیل و پرزحمت به میان مردمان سرزمین مان راه پیدا کند.
درگذشته ها و حتی تا حدود ۵۰ سال پیش هم نمد در اکثر نقاط ایران استفاده می شده و به خاطر خاصیت هایی که داشت از محبوبیت زیادی برخوردار بود، این که نم را به خود راه نمی داد زمستان ها کف خانه را گرم می کرد و تابستان ها خنک، زیباترین زیراندازهای نمدی در خانه خان های بختیاری انداخته می شد و به همین خاطر نمدمال های این قسمت ظرافت و سلیقه بیشتری به خرج می دادند . عامه مردم فکر می کنند نمد یکی از پست ترین زیراندازهاست و در نگاه اول تنها آنها را یاد طبقه تنگدست جامعه می اندازد. زیرانداز پستی که بو می دهد، پر از پرز است
و خیلی زود وا می رود. نمی دانم ولی شخصا احساس می کنم این کینه ای که نسبت به نمد روا داشته اند، ناحق است. در حالی که در گذشته های دور نمد در خانه اعیان و اشراف هم استفاده می شد، اما حالا وقتی اسم نمد را می آوریم همه چهره در هم می کشند. البته خوشبختانه این روزها نگاه نسل جوان به نمد بهتر است. آنها راحت تر این مقوله را درک می کنند و با نمد به عنوان یک هنر برخورد می کنند با این که اطلاعات آنها هم درباره نمد ناقص است.
اما با نمد به عنوان یک شیء تزئینی برخورد می کنند. از طرفی این روزها جایگاه نمد کم کم دچار یک جهش می شود. بسیاری از دوستداران هنر و آنهایی که نسبت به هنرهای سنتی دارای دید وسیعی هستند با نمد ارتباط برقرار می کنند و نمد را در بهترین نقطه های خانه شان پهن می کنند، در حالی که در شهرهایی که نمدمالی قدمت دیرینه ای دارد؛ این روزها در بهترین حالت از نمد به عنوان پادری استفاده می کنند .
نظر کاربران
