لغت نامه دهخدا: مشبک کاری(Lattice work) . [ م ُ ش َب ْ ب َ ] پنجره پنجره یا چشمه چشمه ساختن چیزی را. از هنرهای ظریف و دستی که بر چوب یا فلز نقش هایی مشبک پدید آورند. همان طور که از نام اش پیدا است مشبک کاری به هنری گفته می شود که طرحی را بر روی سطحی (چوب یا فلز و یا مواد دیگر ) به صورت پنجره ای در آورد به گونه ای کهه پشت کار از پنجره ها قابل دیدن باشند.
مشبک کاری هنری قدیمی بوده که با پیشرفت علم معماری در ایران نقش خود را به اشکال مختلف نشان داده است، از زمانی که بشر به فکر ساختن کلبه و خانه یا هر جای مسقفی برای زندگی خود افتاد، به این فکر بود که چگونه نور بیرون را به داخل هدایت کند. این بود که به فکر افتاد تا پنجره ای به بیرون بسازند. در ابتدا این پنجره تکه ای سنگ سوراخ شده یا چرم و برگ بود. که فقط قسمت هایی از آن را را سوراخ و یا برش می دادند یا به اصطلاح آن را شبکه ای می کردند تا نور و هوا از آن عبود کند.
پس از چندی افرادی که از ذوق و قریحه ای ویژه برخوردار بودند شکل و ظاهری هنری به آن دادند و هنر مشبک را به شکل ابتدایی آن آفریدند.
مشبک کاری در ایران
در ایران بسیاری هنر مشبک کاری را با پنجره های ارسی می شناسند. این گونه پنجره ها در دوران صفویه رونق بسیاری یافته بود که به جد می توان گفت یکی از زیباترین پنجره سازی ها در معماری است. این پنجره ها با مشبک های هندسی و شیشه کاری آن، که به نوعی می توان به آن عنوان معرق شیشه داد نمادی از هنر ایرانی یا به طور اختصاصی معماری ایرانی است.
هنر مشبک برای تزئین در آغاز برای تزئین در و پنجره استفاده می شد که بر روی چوب و فلز اجرا می شده است. در حال حاضر از مشبک بر روی هر ماده ای به عوان زینت بخش منازل، ساختمان ها و یا حتی برای زیورآلات شخصی استفاده می شود.
مشبک کاری کامل و یک پارچه:
در این نوع مشبک کاری روی یک سطح یکپارچه شبکه ها با استفاده از اره مویی ایجاد می شوند. در این گونه مشبک کاری تمام طرح ها به هم متصل و جدا تاپذیر اند.
مشبک کاری منفصل:
هنگامی که قطعات طرح نهایی به طور جدا گانه بریده شده و به هم متصل می شوند به آن مشبک کاری منفصل یا جدا جدا گفته می شود.
مشبک کاری روی چوب، فلز، سنگ، استخوان حیوانات، چرم، سنگ، پلاستیک و... انجام می گیرد.
مشبک روی چوب مانند مشبک کاری روی سنگ از قدیمی ترین انواع مشبک کاری است زیرا چوب همواره به عنوان یک ماده اولیه در دسترس بوده است. برای مشبک کاری روی چوب ابتدا طرح مورد نظر روی چوب کشیده می شود و سپس هنرمند مشبک کار با اره مویی نقاطی را که باید بریده شود می برد؛ و در آخر کار را پرداخت می کند و شبکه ای اط طرح های زیبا بر جای می ماند.
اما در مشبک های منفصل، مثلا در ایجاد قطعه های گره چینی، پس از مشخص شدن طرح گره مورد نظر قطعه های کوچک چوب ساخته و پرداخته می شود. در این هنگام قطعات با زبانه های کوچکی که در آن ها ایجاد شده است به یکدیگر متصل می شود. این کار بدون چسب انجام می شود. می توان گفت قطعات چوب به صورت نر و ماده در یکدیگر جای می گیرند.
گفته می شود مشبک فلز از دوران سلجوقیان رواج یافته است که در آن زمان هنرمندان این عرصه با مهارت زیادی برای ساخت شمعدان و عود سوز از این مخارت استفاده می کردند. به گفته کاردانان این هنر، مشبک کاری همان قلمزنی فلز است در حالی که در مشبک کاری فضاهای منفی طرح خالی می شود و حالتی پنجره پنجره به خود می گیرد.
در حال حاضر این هنر در زیورآلات مدرن و نتی بسیار کاربرد و البته طرفدار دارد.
بعد از استفاده های ساختمانی از سنگ در دوران کهن، هنگامی که انسان توانست با ابزار سنگ را به اندازه و فرم دلخواه خود در آورد کم کم توانست در سنگ حفره هایی ایجاد کند تا با بکار گیری آن در دیوار ها بتواند از نور روز استفاده کند. همانگونه که گفتیم این کار بعد ها بعد هنر به خودت گرفت و سنگ تراش با بکارگیری ذوق و قریحه ی خود سعی در پیاده سازی اشکال هندسی و یا طرح دیگری در زمینه ی کار سنگی کرد.
هنرمندان مشبک کار بر این باورند که بیشتر سنگ های موجود در طبیعت قابلیت تبدیل به یک اثر مشبک را دارند و این تنها به توانایی و مهارت هنرمند مشبک کار بر می گردد. اما بیشترین استفاده را در کارهای مشبک سنگ های گرانیت، رز صورتی (کوارتز صورتی) و مرمر را دارند.
سایر مشبک کاری ها
مشبک هنری است که روی خیلی از مواد قابل اجرا است و می توان از آن برای زیبا تر کردن هر چه بیشتر محیط زندگی و زیورآلات شخصی استفاده کرد. از مشبک های های جالب توجهی که طی چند سال اخیر توجه افراد را جلب می کند مشبک کاری روی تخم پرندگان و برگ های گیاهان است. این هنر از مشبک کاری روی چوب، فلز و سنگ مطمئنا به ظرافت و دقت بیشتری احتیاج دارد؛ زیرا هم تخم پرنده و هم برگ گیاهان بیار شکننده اند و کوچکترین فشار مازادی اثر هنری را نابود می کند. مشبک کاری روی پلاستیک های فشرده، چرم و سفال نیز انجام می گیرد.
وسایل و ابزار مشبك سازی:
وسایل كار برای هنر مشبك عبارتند از: كمانه، اره، تخته یا فلز، چكش ، سمباده، چسب چوب، چسب كاغذی، انبردست و میز.
كمانه: این وسیله باید قابلیت انعطاف داشته باشد به گونه ای كه بتوان براحتی دهانه آن را به هم نزدیك و یك سر اره را در آن محكم كرد. در غیر این صورت می توان با اضافه كردن ۱۷ تا۲۰ سانتی متر تسمه به ضخامت ۳ میلی متر كمانه اره را طولانی تر كرد تا اولا به آسانی بتوان اره را محكم كرد ثانیا از اره شكسته هم استفاده مجدد نمود. هر چه كمانه بزرگتر باشد می توان كار را با ابعاد بزرگتر انجام داد و از آن برای ساخت معرق و مشبك استفاده كرد و برای جلوگیری از هرز شدن پیچ ومهره ها بهتر است از واشر ساده و فنری استفاده كرد .
اره: اره مویی دو نوع و در اندازه های مختلف است: اره چوب بری و اره فلز بری . اره چوب بری باید پاملخی باشد به این معنی كه یكی از دو دندانه اش خالی باشد، اما در اره فلز بری تمام دندانه ها موجود است. بنابراین بهترین اندازه برای چوب اره مویی شماره۱ و برای كارهای خیلی ریز اره زیر شماره ۱ است. هم اكنون اره آلمانی تایفون در دسترس و قابل خرید است.
تخته: در گذشته تخته سه لایی از روسیه وارد می شد كه ازهر نظر خوب وقابل استفاده بود، اما امروزه تولید داخلی است و از بهترین تخته تولیدی ایران تخته سه لایی با مارك حبشی A2است كه در سلماس تولید می شود كه اگر چه گره و ناصافی دارد، اما از نظر چسب مناسب است.
مته: برای سوراخ كردن است و انواع مختلف دارد: دستی و برقی. برای این كار می توان از نوك درفش یا میخ نیز استفاده كرد. بهتر است از دریل دستی با مته شماره ۱ استفاده شود.
سمباده: در كارهای چوبی پس از پایان كار برای تمیز كردن آن از كاغذ سمباده شماره ۲ استفاده می شود. فلز به سمباده احتیاج ندارد و با آب تمیز می شود .
چسب چوب: چسب چوب را كمی رقیق كرده و از آن برای چسباندن طرح روی فلز استفاده می كنند. آرد
سریش: از آرد سریش برای چسباندن طرح روی چوب استفاده می كنند، زیرا پس از پایان كار به آسانی پاك می شود . اگر از چسب چوب استفاده كنیم به سختی می توانیم روی كار را تمیز كنیم و اگر زیاد سمباده بزنیم لایه روی تخته از بین می رود .
چسب كاغذی: پس از بریدن هر قسمت بهتر است آن را درمحل خود بگذاریم و با چسب كاغذی آن را نگاه داریم؛ زیرا از شكسته شدن هنگام بریدن و سمباده زدن كار جلوگیری می كند.
میز: میزی انتخاب كنیم كه دست براحتی زیرآن قرار بگیرد و وسط تخته شكافی به اندازه ی یك سانتی متر در دو سانتی متر باشد كه بعضی مواقع لازم و ضروری است .
الف) طراحی: طراحی پروژه انتخابی و ابتدایی (طرح اولیه) است كه موضوع و ایده هنرمند را بر روی صفحه كار منتقل می كند.
ب) معرق كاری و موزائیك: از قرار دادن چوبهایی به رنگ طبیعی و استخوان و صدف و در كنار هم و به هم آمیختن آنها و ایجاد یك سری طرح و هارمونی زیبا و بدیع، مانند نقوش مختلف هندسی و برگ اسلیمی (گل و مرغ) و مینیاتورو به دست می آید.
ج) درودگری: این فن جزء اصول مقدماتی آموزش فرآیند هنرهای چوبی است. هنرجو باید بخوبی با این فن آشنا باشد، یعنی باید اره كاری و بداند و بخوبی از عهده كار برآید، سبك كار و روش یك هنرمند مشبك كار با منبت كار را خوب بداند و بشناسد، تا بتواند به نحو احسن از عهده كار برآید.
د) رنگ كاری و رویه كوبی، آماده سازی نهایی كار: رنگ كاری و رویه كوبی و زیر سازی مشبك و منبت علاوه بر افزودن بر زیبایی كار، چوب را از گزند آفات(رطوبت وگرما و ) مصون و محفوظ می دارد.
هـ) طراحی و خطاطی: در مشبك كاری و مشبك سازی، طراحی، خطاطی، علاقه و پشتكار جزء لاینفك كار محسوب می شود. اگرهنرمند مشبك كار با طراحی و خطاطی و اصول آن آشنایی داشته باشد، آنگاه حاصل كارش معنای ظریفتری پیدا می كند.
و) كاربرد هنر مشبك كاری: اغلب برای تزئین و زیبا سازی و درها و پنجره های مساجد، كاخها، اماكن معتبر، مقبره های بقاء متبركه، وسایل زینتی تجملی، قابها و تابلوهای نفیس خوشنویسی، انواع پاروانها، لوسترها و غیره به كارگرفته می شود. طرح ونقشه مشبك طرح ونقشه مشبك، اغلب از طرحهای اسلیمی، ختایی، خطوط ونقوش هندسی، انواع خطوط مشبك كاری، كه یكی از شاخه های منبت است در تزئین قاب ها و سایر وسایل تجملی كاربرد دارد و معمولا بر روی چوب های گوناگون، عاج و استخوان انجام می شود. خوشنویسی انتخاب می شود. در مشبك درها و پنجره ها از انواع گره چینی های متداول در معماری، درودگری و غیره استفاده می شود. در گذشته اغلب فضای بین گروه ها را با انواع شیشه های رنگی پر می كردند كه زیبایی كار را دلنوازتر می كرد، این نوع گره ها را در مشبك كاری قامه می نامند.
نحوه اجرای كار مشبك ابتدا طرح مورد نظر را بر روی زمینه اصلی(چوب،فلز،چرم و غیره) كار می چسبانند یا طرح را با كاربن روی زمینه منعكس می كنند، پس از دقت نظر و بررسی جوانب امر و علامت گذاری روی طرح نقاطی را برای بریدن مشخص و نقطه شروع كار را با مته سوراخ می كنند؛ سپس با اره مویی با كمانه مناسب نقاط و خطوط اضافی بریده شده و طرح اصلی یك تكه به صورت مشبك كامل در آید ؛ پس از اتمام اره كاری و محكم كردن مشبك بریده شده روی زمینه(برای جلوگیری از شكسته شدن و )زواید كار را زدوده و در پرداخت نهایی با استفاده از كاغذ سمباده نرم آن را سمباده كاری و صاف می كنند، سپس برای جلوه و جلای بیشتر با موادی مانند سیلر و كیلرو صیقل می دهند. كارهای تزئینی بعد ازآماده شدن قاب می شود. مدت زمان اجرای كار مشبك چوب با پیچیدگی وظرافتهای اولیه طرح ارتباط مستقیم دارد؛ گاه یك مشبك چوب تا یك سال وبیشتر نیز طول می كشد.
انتقال طرح بر روی چوب انتقال طرح روی چوب یا فلز به دو روش انجام می شود: ۱ـ طرح را روی كار می چسبانند. از این روش برای خطوط و نوشته ها و كارهای خیلی ظریف استفاده می شود. ۲ ـ طرح را با كاربن روی تخته منتقل می كنند. در انتقال طرح به روی چوب كار را از وسط شروع می كنند و محلهای زاید را سوراخ كرده، بتدریج به اطراف می رسند. چون تخته صاف و صیقلی نیست بهتراست پس از انتقال طرح ابتدا با مداد خطوط اصلاح شود تا كار به صورت یكپارچه در آید.
طریقه انجام كار مشبك ابزار اصلی كار، كمانه است. كمانه دو سر دارد. سری كه متصل به دسته است كه یك سراره را در آن قرار می دهند. اره در قسمتهای بالا و پایین بدون دنده است كه این قسمتها باید داخل كمانه قرار گیرند. طریقه قرار گرفتن اره باید طوری باشد كه دنده ها به طرف جلو و از بالا به پایین باشد به این معنی كه اگر دست از پایین به بالا روی اره كشیده شود دنده های اره احساس شود. سر دیگر اره در قسمت بالای كمانه قرار می گیرد و محكم می شود؛ اما كسانی كه برای بار اول مشغول به كار می شوند باید دقت كنند كمانه به بدن بچسبد. بنابراین اره در محل ثابت است و تخته با كمك دست چپ در حركت می باشد، مانند حالت پارچه و سوزن چرخ خیاطی؛ برای اینكه هنر جویان به كار عادت كنند می باید روی تخته ای خطوط موازی را كشیده و به ترتیب خطوط را برش دهند. دقت شود كه برش كاملا روی خط انجام گیرد و دست هنرجو عمود باشد. با این روش هم عیب كار برطرف و هم تجربه هنرجو زیاد می شود. برای جلوگیری از شكسته شدن اره در گوشه زوایای كار لازم است تخته را كم كم حركت داد تا محلی برای اره باز شود، سپس به برش ادامه داد. قبل از استفاده از تخته بهتر است آن را در برابر نور خورشید یا نور چراغ امتحان كرد كه لایه وسط آن خالی نباشد. در غیر اینصورت زحمات هنرجو به هدر خواهد رفت. مرحله پایان كار سمباده زدن و دوختن مقوا و پارچه ای است كه روی آن كشیده شده است.
نظر کاربران
