قلم زنی از هنر های سنتی ایران محسوب می شود که عبارت است از ایجاد نقش بر روی اشیای فلزی. این اشیای فلزی عموما از جنس طلا، نقره، مس و برنج هستند که هنرمند، با ضربه چکش به انتهای قلم، نقش هایی را بر روی این اشیاء بوجود می آورد. هنر قلم زنی از جمله هنر هایی می باشد که قدمت چندین هزار ساله دارد و آثار کشف شده نشان می دهد که قدیمی ترین اشیای قلم زنی در ایران، متعلق به زمان هخامنشیان است. درست است که هنر قلم زنی در زمان هخامنشیان برای اولین بار تجلی پیدا کرد ولی اوج آن مربوط به سلسله ساسانیان می باشد. در حال حاضر برای انجام قلم زنی، داخل یا پشت اشیای فلزی را از گچ و قیر پر می کنند تا ضربه چکش به قلم، باعث ایجاد سوراخ نشود همچنین وجود قیر و گچ از سر و صدای ایجاد شده از چکش و قلم، جلوگیری می کند. پس متوجه شدیم که با ضربه چکش به انتهای قلم، خطوط و نقش های دلخواه ایجاد می شوند. برای این کار انواع مختلفی از قلم وجود دارند که هر کدام نوع مشخصی از خطوط را بوجود می آورند. وقتی کار ایجاد نقش روی فلز تمام شد، روی شیار ها، پودر زغال می ریزنند و سطح فلز را با روغن جلای سیاه می پوشانند. به این ترتیب در نهایت، فرو رفتگی ها تیره تر به نظر می رسند که باعث زیبایی قلم زنی می شود.

width=300

قدمت قلم زنی در ایران

پیشینه قلم زنی به زمان سکاها یا سیت ها نسبت داده می شود که نژاد آریایی(Aryan race) داشتند. از آثار مهم به دست آمده در هزاره اول، جام طلای حسنلو است که در ۱۳۳۶ کشف شد و دارای نقوش برجسته چون خدایان سوار بر گردونه یا ارابه است. همچنین، جام های طلای مارلیک از آثار قلم زنی این دوره می باشد. آثار قلم زنی اندکی از دوره مادها(Medieval period) که در سده هفتم ق.م در شمال ایران روی کار آمدند، به یادگار مانده است. اشیای به دست آمده از آذربایجان حاکی از آن است که از نفوذ سکاها به تدریج کاسته شده و سبک مادها در این زمان جای آن را گرفته است. با تشکیل حکومت هخامنشی، هنر قلم زنی تحوّل یافت و بر روزگار پس از خود تأثیر گذاشت. دوره هخامنشی اوج هنر فلزکاری در زمین های ریخته گری، چکش کاری، ترصیع و... است؛ چرا که آنها به تصویرگری(Illustration) حیوانات، سربازها واسطوره ها در قلم زنی عقیده داشتند. ولی به دلیل حمله اسکندر و آتش زدن تخت جمشید(Persepolis) آثار بسیاری نابود شد و به دستور او گداخته و به سکه تبدیل شد. از جمله اشیاء شناخته شده در دوره هخامنشی، دو لوح سیمین به وزن ۴ کیلوگرم و زرّین به وزن ۵ کیلوگرم است که در موزه ملّی ایران نگهداری می شود. زمان ساسانیان در سال ۲۲۴ تا ۶۵۰ میلادی، به دلیل گسترش بازرگانی میان ایران، یونان و روم، هنرهای ایرانی از هنر یونانی و رومی تأثیر گرفت. ساخت اشیاء در این دوره، به سه طریق چکش کاری بر ورق سرد، ریختگی و ساخت ظروف آستردار از ورق، و تراش با چرخ انجام می شد. مرسوم ترین ظروف این دوره سینی بود. ساسانیان تصاویر شكار و مراسم پادشاهان مثل مراسم هدیه دادن را قلم می زدند.

هنر قلم زنی در دوره اسلامی

در سده های آغازین اسلامی، اعراب، هنر قلم زنی دوره ساسانی را مورد تقلید قرار داده و در سده های بعد در اثر علاقهٔ هنرمندان ایرانی به مذهب و گرایش آنان به اسلام، با تأثیرپذیری از باورهای اسلام، در آفرینش آثار لزی کشیدند و کم کم نقوش طرح های بومی و اسطوره ای ایرانی جای خود را به خطوط کوفی و آیات و احادیث داد. سلجوقیان در اوایل سدهٔ پنجم قمری از ترکستان به ماوراءالنّهر آمدند و سکونت گزیدند و سپس خراسان را متصرّف شدند.

در دوره سلجوقیان، هنر قلم زنی همچون سایر رشته های هنری حمایت شد و گسترش چشم گیری یافت. ایجاد نقوش گیس باف شامل نوارهایی در تزئینات ظروف به شیوه و سبک بسیار زیبا متداول شد. در این دوران، ترصیع فلزات به صورت مفتول های طلا، مس و نقره و یا ترصیع ظروف مفرغی با مفتول مس رایج شد. از کارهای بسیار زیبا در این دوره، مشبک کاری روی فلز است. ظروف سلجوقیان عمدتاً دو خصوصیت داشت: یكی خوشنویسی خطوط و دیگری استفاده از خط كوفی در قلم زنی.

ترصیع در نشاندن ظروف در دوره مغول و تیموری، به تقلید از دورهٔ سلجوقی تداوم یافت. استفاده از هنر خوشنویسی در قلم زنی به وفور گسترش یافت و ظروف زیادی از این گونه ساخته و تزئین شد. با حمله تیمور به ایران در سال ۷۷۱ق، هرات دوباره رونق هنری خود را بازیافت و بزرگ ترین مرکز هنری آن روز شد. هنر قلم زنی در این شهر بسیار درخشید. از جمله ظروف سنگاب گور امیرتیمور در سمرقند است که اکنون در موزه آرمیتاژ نگهداری می شود. سنگاب هایی نیز از سده هشتم در مسجد جامع هرات و در موزه آستان قدس رضوی موجود است.

نقره کوبی روی فلزات، در دوره صفوی به اوج شکوفایی و کمال خود رسید. دراین دوره، انواع تنگ ها و كاسه های قلم زنی شده مرسوم شده بود و از جمله ابداعات قلم زنی در این دوره می توان به كاسه ی چهل كلید و طبل باز شكاری اشاره كرد. كاسه ی چهل كلید به خاطر خرافاتی بودن شاهان دوره ی صفویه و اعتقادات آنها، به رمل و اسطرالوب مرسوم شده بود به گونه ای كه حتی شاه عبا س بزرگ بدون اجازه گرفتن از منجمان و غیب گویان و ساحران تصمیم نمی گرفت. در دوره ی صفویه، تذهیب به خصوص استفاده از اسلیمی مرسوم شده بود و همچنین در این دوره از خط نستعلیق و ثلث در كارهای قلم زنی استفاده می شد.

در سده های آغازین اسلامی، اعراب، هنر قلم زنی دوره ی ساسانی را مورد تقلید قرار داده و در سده های بعد در اثر علاقه ی هنرمندان ایرانی به مذهب و گرایش آنان به اسلام، با تأثیرپذیری از باورهای اسلام، کم کم نقوش طرح های بومی و اسطوره ای ایرانی جای خود را به خطوط کوفی و آیات و احادیث داد.

width=300

سبک های قلم زنی

قلم زنی عموما در ایران به سه سبک مختلف انجام می شود. این سه سبک عبارتند از سبک شیراز، سبک اصفهان و سبک تبریز. بر اساس نظر استادان قلم زنی، قدیمی ترین آنها، سبک شیراز است. در سبک شیراز بیشتر از نقش های مربوط به تخت جمشید و گل و مرغی استفاده می شود . معمولاً جنس ظرف از نقره(silver) است. در سبک تبریز هم با حرکت مچ، نقش ها شکل می گیرند و بدیهی است که فرو رفتگی قلم در این سبک، بسیار کمتر از انواع دیگر است. در آخر هم به سبک قلم زنی اصفهان می رسیم که در دو نوع مختلف قلم زنی ریز و برجسته پیاده سازی می شود. در قلم زنی سبک اصفهان از ضربات مختلف چکش برای ایجاد نقش ها استفاده می شود. همچنین در نوع قلم زنی برجسته، فرو رفتگی ها و برجستگی های کار، بسیار ملموس است به طوری که طرح، سه بعدی به نظر می رسد. در طراحی بسیاری از ضریح های امامان شیعه از قلم زنی برجسته سبک اصفهان استفاده شده است. بعد از بررسی سبک های مختلف قلم زنی، می توانیم به قدمت این هنر نگاهی بیندازیم. همان طور که حدس می زنید، پیشینه هنر های مربوط به فلزکاری، به هزاره های پیش از میلاد می رسد. برای مثال یکی از قدیمی ترین اشیای قلم زنی که در ایران کشف شده است مربوط به هزار سال پیش از میلاد بوده و در تپه حسنلو کشف شده است. این جام قلم زنی شده، از جنس طلا(Gold) می باشد.

طرح قلم زنی

طرح قلم زنی متنوعی دراین هنر ایرانی وجود دارد. قلمزنی هنری است که پیشینه آن به دوره سکا ها بر می گردد. عده ای اعتقاد دارند که سکا ها از نژاد آریایی بوده و از شمال فلات ایران به ایران مهاجرت کرده اند و بسیاری دیگر بر این باورند که سکا ها، ساکنین همیشگی ساحل دریا خزر بوده اند. به هر حال می توانیم نتیجه بگیریم که هنر قلمزنی، هنری کهن است که در سرزمین ایران، قدمت طولانی دارد. برای اثبات این موضوع می توانیم به جام های زرین که در مناطق مختلف ایران کشف شده اند اشاره کنیم. از جمله جام زرین حسنلو که از تپه حسنلو در نزدیکی روستای نقده در استان آذربایجان غربی کشف شده است. همچنین جام های زرین مارلیک که از تپه مارلیک بدست آمده اند همه از جنس طلا بوده و قلمزنی روی آن ها انجام شده است. وسایل مورد نیاز برای قلمزنی، چکش، انواع قلم و سطوح فلزی می باشد، بنابراین بدیهی است که در قرون گذشته این هنر رایج شده باشد. البته این نکته مهم را هم در نظر بگیرید که نمی توانیم قدمت ظروف قلمزنی زرین را به درستی تخمین بزنیم زیرا میزان اکسید شدن یا ترکیب شدن طلا در طی هزاران سال بسیار اندک است. پس شاید تعدادی از ظروف قلمزنی طلای موجود در موزه ها هم تقلبی باشند! به موضوع اصلی مطلب باز می گردیم. گفتیم که به نظر می رسد از دوره سکا ها و ماد ها، هنر قلمزنی روی ظروف به خصوص ظروف طلا، رایج شده باشد. پس از آن با قدرت گرفتن پارس ها و بوجود آمدن سلسله هخامنشیان، اهمیت این هنر افزایش پیدا کرد. در زمان حکومت سلسله هخامنشیان، اسناد مهم تاریخی مانند زمان و چگونگی فتح سرزمین ها یا ساخت شهر ها بر روی لوح های مفرغی نوشته می شد که به همراه نقش هایی از پادشاه زمان نیز بود. ساخت این کتیبه ها و لوح ها تنها به دست استادان قلمزنی انجام می شد.

قلم زنی اصفهان

قلم زنی اصفهان از سبک های مهم این هنر است که می توانیم بگوییم بیش از سبک های شیراز و تبریز، شکوفا شده است. قسمت عمده ای از قلم زنی اصفهان را در شهر اصفهان انجام می دهند. شاید فکر کنید دلیل تجلی قلم زنی اصفهان به دوران صفوی بر می گردد ولی چیزی که در حال حاضر به نام قلم زنی اصفهان می شناسیم، در دوران پهلوی دوم دوباره متولد شد و به بار نشست. درست است که در دوران صفوی اهمیت به هنر و #صنایع دستی افزایش پیدا کرد ولی در دوران قاجار بسیاری از هنرمندان و استادان قلم زنی منزوی شدند و تقریباً این هنر از رواج افتاد. باید بدانید که سلسله قاجار با تمام میراث سلسله صفوی دشمنی داشتند و ترجیح می دانند تمام آثار زیبایی که از آن زمان باقی مانده از میان برود. از آنجایی که پایتخت سیاسی و شهر مهم صفویان، اصفهان بود، قاجاریه تلاش فراوانی برای از بین بردن بنا های صفوی و یادگار های باقیمانده از آن زمان کردند. گفتیم که صفویان اهمیت زیادی به هنر می دادند و به همین دلیل در دوران حکومت آنها، هنر های بسیاری به خصوص در شهر اصفهان شکوفا شده و به اوج خود رسیدند. در همین جهت بسیاری از هنر ها با هم تلفیق شدند که آثار زیبایی را بوجود آوردند. برای مثال در دوران صفویان استادان خوشنویسی آثار زیبایی را خلق کردند و پس از مدتی هنر خوشنویسی با هنر قلم زنی ادغام شد که نتیجه آن ظروف فلزی عمدتا نقره بود که در کنار نقش های زیبای برجسته، اشعار خوشنویسی از شاعران مشهور ایران را در خود داشتند. غیر از نقره، هنر قلم زنی بر روی ظروف برنز، مس و برنج هم پیاده شدند که در نوع خود بسیار زیبا و ارزشمند بودند. متأسفانه در دوران حکومت قاجار این هنر مانند هنر های دیگر از میان رفت و استادان هنرمند در گوشه فقر و عزلت از دنیا رفتند. در زمان پهلوی دوم که کشور تا حدودی به ثبات اجتماعی و سیاسی رسیده بود، هنر های کهن مانند قلم زنی و میناکاری و... دوباره جان گرفتند که البته این اتفاق را مدیون تعداد انگشت شماری از استادان هستیم که در کارگاه های شخصی خود، شاگردان شایسته ای را آموزش دادند.

قلم زنی روی مس

قلم زنی روی مس در حال حاضر طرفداران بسیاری دارد. قلم زنی روی مس به خصوص برای کسانی که به تازگی با این هنر آشنا شده و بضاعت خرید ظروف نقره را ندارند می تواند بهترین انتخاب باشد. درست است که قلم زنی بر روی طلا و نقره ارزش تمام شده بیشتری دارد ولی قلم زنی روی مس هم جایگاه ویژه ای داشته و یک اثر هنری به حساب می آید. ظروف مسی بسیاری وجود دارند که برای انجام قلم زنی مناسب می باشند. برای مثال، گلدان های مسی، سینی ها و به علاوه تابلو های مسی نمونه های مناسب و محبوب از اشیای مسی می باشند که مخصوصاً با ایجاد طرح های نوشتاری نستعلیق، نتیجه زیبایی را خلق خواهد شد. غیر از مس، اشیای برنز و برنج هم انتخاب مناسبی برای قلم زنی هستند.

مراحل ساخت یک اثر قلمزنی

پیش از شروع کار با قلم و چکش و انتقال طرح بر روی فلز ابتدا باید کار را قیرریزی کرد و سپس طرح را روی کار انتقال داد و آنگاه با قلم و چکش ایجاد نقش بر روی آن را آغاز کرد.

۱. شیوه قیرریزی ظروف یا بوم های قلمزنی

قیرریزی ظروف به دو صورت انجام می شود:

قیرریزی بوم های تخت و مسطح

در این شیوه ابتدا باید سطوح بوم را پاک و تمیز کرد به گونه ای که چربی و رطوبت روی آن نباشد تا قیر به خوبی بر آن بنشیند. در این روش ابتدا کنار حجم یا بومی را که قرار است قیرریزی شود به وسیله مقوا، سنگ، چوب یا آجر، مسدود می کنند تا قیر از روی آن بر زمین نریزد. خیس کردن سطح دیواره با آب ضروری است تا قیر به آن نچسبد. اگر دیواره شکاف داشته باشد قیر از آن به بیرون رسوخ می کند. پس از آن با استفاده از ملاقه یا کفگیر به آرامی قیر ذوب شده را روی فلز می ریزند تا به قطر و ضخامت دلخواه درآید پس از سرد و خشک و سفت شدن قیر دیواره آن را برمی دارند و کار را روی لوح شروع می کنند.

روش قیرریزی بوم یا ظروف مدور و توخالی

در این روش پس از پاک کردن ظرف، آن را حرارت می دهند و سپس با ملاقه قیر را درون ظرف می ریزند تا کاملاً پر شود، باید دقت کرد که قیر به گونه ای در ظرف ریخته شود که حباب یا هوا داخل قیر نشود و ظرف کاملاً از قیر پُر شود. اگر هوا داخل قیر برود در اجرای کار مشکلاتی ایجاد خواهد کرد.

۲. شیوه های انتقال طرح

وقتی ظرف یا بوم آماده شد مرحلهٔ اجرای عملی کار و چسباندن طرح روی کار آغاز می شود. چسباندن طرح یا به اصطلاح پیاده کردن طرح به روش های زیر انجام می شود:

روش گرده کردن

در این شیوه هنرمند طرح آماده شده را روی قطعه فلزی از جنس برنج قرار می دهد و با چکش و قلم سنبه، آن را مشبک کرده و خطوط طرح را با نوک قلم، روی برنج سنبه سوراخ می کند، تا هنگام گرده کردن طرح، خطوط طرح به آسانی بر روی کار منتقل شود و سپس این کاغذ سُنبه شده را روی بوم می چسباند و با گرده زغال که در تکه پارچه ای قرار دارد، بر روی کاغذ سنبه شده می کشد که از سوراخ های کاغذ، پودر زغال روی بوم منتقل می شود و سپس با مداد خطوط طرح را مشخص کرده و اجرای کار را شروع می کند.

اجرای مستقیم طرح روی بوم

در این روش هنرمند به وسیله مداد یا ابزار تیز مثل قلم نیم بُر و قلم سنبه به طور مستقیم طرح را بر روی فلز منتقل می کند. در شکل پرگار، تسمه، قالب و بوم فلزی مدور دیده می شود.

شیوه استفاده از کاغذ کُپی

در این روش ابتدا سطح بوم را پاک می کنند و چربی و گرد و خاک آن را می گیرند. سپس کاغذ کپی(Copy) را با چسب روی آن می چسبانند. بعد اصل طرح را روی کاغذ کپی، بر روی بوم فلزی قرار می دهند و با مداد روی خطوط طرح می کشند تا طرح روی بوم منتقل شود، سپس طرح و کاغذ کپی را برمی دارند و خطوطی را که آشکار نشده، با مداد مشخص می کنند تا اجرای قلمزنی آسان شود.

انواع سبک های قلم زنی

1. برجسته کاری:

این نوع قلم زنی در اصفهان به جنده کاری معروف است که ابتدا پشت کار را قیر کرده، سپس طرح را روی کار کاربن(Carbon) می کنیم و با استفاده از قلم نیم بر طرح را تثبیت می نماییم. پس از تثبیت طرح، قیر را از پشت کار خارج کرده و این بار سطح پردازش شده را قیر می کنیم و توسط قلم های جنده کاری که عبارتند از: قوشه، کف رو، کف تخت و غیره ظرف را برجسته می کنیم.

خطوط نیم بر شده در پشت کار راهنمای عمل قلم زنی می باشد. پس از اینکه عمل برجسته کاری صورت گرفت، مجدداً قیر را به سمت اولیه گردانده و در این مرحله روسازی و زمینه کردن کار انجام می پذیرد.

2. نیمه برجسته کاری:

در این قلم زنی به جای استفاده از قلم های برجسته کاری از قلم های معمولی استفاده می کنیم و به جای اینکه کار را از پشت برجسته کنیم، از طرف مقابل آنقدر زمینه را پائین می بریم که سطح پردازش شده نمایان شود.

3. ریزه قلم زنی:

در این روش، کار پس از قیر شدن طراحی شده و سپس نیم بر و رو سازی و زمینه می گردد که دارای برجستگی نمی باشد و بیشتر از طرح های گل و مرغ اسلیمی و ... استفاده می گردد.

4. حکاکی:

در این روش کار به جای استفاده از چند قلم تنها از یک قلم استفاده شده و این قلم، عمل قلم زنی را انجام می دهد. در واقع در این نوع قلم زنی توسط قلم تیزی گوشت فلز کنده می شود.

5. مشبک کاری:

در این روش به جای اینکه در ریزه قلم زنی زمینه بزنیم یا در برجسته کاری زمینه را بخوابانیم، زمینه را از سطح فلز جدا می کنیم. از این روش معمولاً در قدیم در ساخت و سازهای چراغ های فانوسی و محل هایی که قرار است از آنها آب عبور کند استفاده می شد.

قیرکاری

جهت قیر کردن اول می بایست قیر را عیار کرد.

طریقه عیار کردن قیر

جهت عیار کردن قیر می بایست قیر سفت را که تهیه نموده اید، در ظرفی قرار داده و آن را روی مشعل گذاشته تا آب گردد؛ سپس مقداری گچ را به نسبت مورد نیاز به آن اضافه می کنیم و مقدار کمی از آن را در یک ظرف آب سرد جهت امتحان می ریزید. پس از سرد شدن قیر در آب آن را برداشته و خم می کنید. قیر درست شده باید حالت انعطاف داشته باشد. بعد از عیار کردن قیر نحوه قیر کردن در کارهای مختلف متفاوت است؛ مثلاً اگر بخواهیم یک ورق مس را قیر نماییم، می بایست ورق را گذاشته و اطراف آن را توسط نوار های کارتنی و یا وسایلی مانند تکه های چوب و ... محصور نکنیم.

سپس قیر آب شده را روی آنها ریخته و برای اینکه ورق در هنگام کار از حالت خود خارج نشود، پشت قیر را چوب گذاشته و گذاشته تا سرد شود.

سبک تبریز و سبک اصفهان از دو سبک اصلی در قلم زنی ایران است. در سبک تبریز، برای حرکت قلم و انجام قلم زنی از حرکت و فشار مچ دست استفاده می شود و در سبک اصفهان از ضربات چکش. به همن سبب قلم تبریز صاف و کم عمق است ولی قلم اصفهان عمق تر می باشد.

قلم قلم زنی

قلم ها از جنس خشکه می باشد که در اندازهای مورد نیاز کشیده می شوند و نوک آنها توسط قلم زن ساخته می شود. سپس آنها را آب داده و جلا می نمایند تا آماده استفاده گردد.

طریقه آب دادن قلم

پس از ساخته شدن قلم آن را به وسیله مشعل حرارت می دهیم تا جایی که نوک قلم سرخ گردد. سپس تنها نوک قلم را سه مرتبه و هر مرتبه 3 ثانیه درون آب زده و بعد آن را کاملاً درون آب می اندازیم. باید توجه داشته باشیم که تنها نوک قلم را باید درون آب فرو ببریم، در غیر این صورت از همان نقطه شکننده می شود.

طریقه جلا دادن قلم ها

برای جلا دادن قلم ها در صورت داشتن سنگ جلای رومی می توان نوک قلم را سنگ کشیده تا کاملاً سیقلی گردد؛ اما با توجه به اینکه سنگ رومی در بازار کمیاب می باشد، می توان از پماد جلاسنج استفاده نمود. به این طریق که مقداری از جلاسنج را روی پارچه برزنتی و یا پارچه لی ریخته و نوک قلم را روی آن می کشیم تا حدی که نوک قلم کاملا سیقلی گردد.

قلم های مورد استفاده در هنر قلم زنی و موارد استفاده آنها

قلم سایه، قلم جنس، قلم قطر، قلم کاربرد نیم بر، نیمبر بزرگ و کوچک سایز فولاد آب کاری حدود 5 تا 6 میلی متر برای تثبیت طرح روی کار، تیز بر کوچک و بزرگ سایز فولاد آب کاری حدود 5 تا 6 میلی متر برای بریدن و مشبک کاری، قلم پرداز کوچک و بزرگ سایز فولاد آب کاری حدود 5 تا 6 میلی متر جهت روسازی کار، قلم ناخونی کوچک و بزرگ سایز فولاد آب کاری حدود 5 تا 6 میلی متر جهت روسازی کار، قلم گرسم در شکلها و اندازه های متفاوت فولاد آب کاری حدود 5 تا 6 میلی متر جهت مات نمودن زمینه، قلم کاس در شکلها و اندازه های متفاوت فولاد آب کاری حدود 5 تا 6 میلی متر جهت تخت کردن زمینه و صیقلی کردن، سمبه کوچک و بزرگ سایز فولاد آب کاری حدود 5 تا 6 میلی متر جهت نشانه گذاری روی کار. هر چه ابعاد كار گسترده تر شود، اندازه قلم بزرگتر می شود.

وسایل دوده کردن کار

تینر، روغن جلا، فرچه، دوده ( صنعتی یا طبیعی )

طریقه دوده کردن

ابتدا مقدار کمی از تینر(Paint thinner) را به روغن جلا اضافه می کنیم تا یک محلول رقیق به دست آید. با استفاده از فرچه، این محلول را روی سطح پردازش شده جا می دهیم. پس از اینکه تمام شیارها و برجسته ها حاوی این محلول شد، به نسبت مورد نیاز، دوده روی کار می پاشیم و توسط فرچه دوده را بین نواحی مختلف کار پخش کرده تا اینکه دوده کاملاً بین شیارهای کار را گرفته و آنجا را سیاه نماید.

استادان هنر قلمزنی

در تاریخ قلمزنی ایران به قدمت ساخت آثار به جای مانده، هنرمندانی بوده اند که با آفرینش آثار قلمزنی برگی از تاریخ فرهنگ و هنر و آرا و عقاید مردمان این مرز و بوم را، بسته به اوضاع فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی روزگار خود، بر پهنه تاریخ رقم زده اند و به نسل پس از خود انتقال داده اند و با خلق آثار گرانب ها یادگارهای ارزنده ای از خود به جای گذاشته اند، به گونه ای که آثار آنها در هر دوره ای سرآمد هنرهای قلمزنی در جهان بوده است. سراسر موزه های ایران و جهان گویای تلاش و زحمات آنان است و بحث دربارهٔ آن آثار ارزنده فرصت دیگری می طلبد.

اما در اینجا به بیان قطره ای از بحر بیکران هنرآفرینان رشته قلمزنی بسنده و از هنرآفرینان دیرین تنها به ذکر نام برخی اکتفا شده است. قطعاً معرفی هنرمندان رشته قلمزنی خود کتابی قطور و ارزشمند خواهد شد.

- بختیار ابن معزالدین در قرن چهارم هجری تُنگ طلای بسیار زیبا ساخته که در موزهٔ فریر گالری واشنگتن نگهداری می شود.

- محمودبن محمدبن محمد هروی در سال ۵۷۷ ق ابریق (آفتابه) از برنج نقش کوب با نقره و مس در هرات ساخته است.

- حمید بن محمودالاصفهانی که در نیمه قرن ششم هجری قمری می زیست، از سرآمدان هنر اُسطرلاب سازی بود که بر روی اُسطرلاب های خویش به قلمزنی می پرداخت.

- جعفر بن محمد علی در سال ۵۷۷ یا ۵۷۹ ق یک عودسوز بسیار زیبای قلمزنی برای فردی صاحب جای به نام محمد گلاب فروش ساخته که نام صاحب عودسوز و نام خود هنرمند به عنوان فرد سازنده بر روی آن قلمزنی شده است.

- محمدبن عبدالوحید قلمزن و نقره نشان و صاحب مسعود ابن احمد طراح یک آوند یا دیگ دسته دار مفرغی بسیار زیبای فلزی با مس و نقره ترصیع شده را در سال ۵۵۹ ق در هرات می سازند که اینک در موزهٔ ارمیتاژ نگهداری می شود.

- هیبت الله ابن الحسین اصفهانی و یونس بن الحسین و استاد ابوالفرج عیسی پسر هیبت الله از قلمزنان و اسطرلاب سازان قرن ششم قمری بوده اند.

- محمودبن سنقر برادر محمدبن سنقر معروف به البغدادی که در قاهره می زیست، یک صندوقچه پُرکار برای مسجد قاهره و یک جعبه فلزی نقش کوب قرآن کریم ساخته است.

هنر قلمزنی معاصر اكثراً در شهرهایی چون: تهران، اصفهان، شیراز، کرمانشاه و کرمان انجام می شود که هنرمندان بسیاری در این شهرها مشغول به ایجاد نقوش متنوع روی فلزات هستند و در کنار آن به آموزش و تعلیم این هنر در مراکز مختلف غیر از دانشگاه ها و مراکز دولتی می پردازند. اینک به معرفی تنی چند از استادان به نام و برجسته هنر قلمزنی در دوره معاصر پرداخته می شود.

استاد محمدتقی ذوفن

مرحوم استاد محمدتقی ذوفن در شهر اصفهان متولد شد و از سن دوازده سالگی به فراگیری هنر قلمزنی پرداخت. نخستین استاد و مشوق وی، عمویش حاج حسنعلی قلمزن از اساتید معروف زمان خود بود. استادش هنرمند ماهر و چیره دستی بود و چون اشتیاق محمدتقی را به هنر قلمزنی دریافت به حمایت و راهنمایی و تعلیم او پرداخت. مرحوم محمدتقی علاقهٔ وافری به ابنیه ارزشمند تاریخی و هنری ایران چون بناهای عالی قاپو، مسجد امام اصفهان و مسجد شیخ لطف الله داشت و به طراحی و قلمزنی این آثار همت گماشت.

مینیاتورهای رضا عباسی از ایده آل های ایشان بود. به نظر استاد هنر قلمزنی از دیرباز در ایران مرسوم بوده و در زمان صفوی به نقطه اوج خود رسیده است. ذوفن دوره قاجار را افول هنر قلمزنی می داند. به گفته او قلمزنی پس از صفویه دیگر گامی به جلو برنداشت، در همان حد متوقف شد و گاه به قهقرا رفت. وی معتقد بود زمانی که ابتکار و خلاقیت از یک در بیرون می رود، تقلید از در دیگر وارد می شود، و اگر هنر قلمزنی را درنیابیم سقوط تدریجی آن به مرگ قطعی منجر می شود.

استاد ذوفن در راستای اعتلای هنر قلمزنی نهایت توان خود را به کار بست و طرح ها و تکنیک قلمزنی دوران پیش از اسلام، به ویژه زمان هخامنشی و ساسانی را زنده کرد. او شاگردان بسیاری را پرورش داد و اعتقاد داشت که هنرمندان کهنه کار باید شگردها و ریزه کاری ها و ظرافت ها را به شاگردان و نوآوران فن بیاموزند و به همین سبب منزل خود را به آموزشگاه هنر قلمزنی اختصاص داد.

مرحوم استاد علی اکبر عین القضایی

مرحوم استاد علی اکبر عین القضایی فرزند علی عسگر کلوچه پز در سال ۱۲۸۹ ش در گذر صاحب جمع در شهرستان کرمانشاه به دنیا آمد. وی آخرین فرد از تبار هنرمندان قلمزن ماهر و با تجربه کرمانشاه است. پدرش در اوان کودکی وی را برای فراگیری هنر قلمزنی نزد مرحوم استاد حبیب الله خان سیم نگار فرستاد. سیم نگار از اساتید معروف و برجسته هنر قلمزنی در دیار غرب ایران بود. عین القضایی مدتی نیز از محضر استاد میرزا ابوالقاسم معتمدی که از اساتید بزرگ طراحی و قلمزنی بود استفاده برد. استاد عین القضایی از سال های ۱۳۲۶-۲۷ ش در محلی در بازار کرمانشاه (دالان مسجد عمادالدوله) به کار قلمزنی پرداخت و هنوز به نقش آفرینی در این عرصه مشغول است، وی عمر پربار خود را در راه اعتلای این هنر سپری می کند، و با آثار ارزشمند خود در چندین نمایشگاه معتبر داخلی و خارجی شرکت کرده است.

از جمله نمایشگاه های ایرانگردی و جهانگردی داخل کشور و برخی نمایشگاه های خارجی، از جمله نمایشگاهی که در کشور قبرس برگزار شد، که مورد تشویق وزیر بازرگانی این کشور قرار گرفت. وی آثار بسیاری به صورت تابلوهای بسیار زیبای قلمزنی برای هدیه به اماکن متبرکه ساخته و اهدا کرده است. از جمله تابلوی نفیسی به مقبره متبرکه حضرت زینب (س) در شام هدیه کرد و دو تابلوی زیبای دیگر هم ساخته که یکی شمایل حضرت ابوالفضل العباس (ع)، و دیگری شمایل مبارک حضرت امام حسین (ع) است؛ که هر دو اثر را برای اهدا به مقابر این بزرگواران ساخته است. از دیگر آثار ارزشمند وی تصویر دانشمند نامی ایران، ابوعلی سینا، نقش برجسته کتیبه بیستون، حجاری های طاق بستان و ... را می توان برشمرد که به شیوه ای بسیار زیبا و ماهرانه قلمزنی شده اند.

استاد محمود دهنوی

شادروان محمود دهنوی استاد چیره دست و ماهر قلمزنی از سرآمدان این هنر در سال ۱۳۰۵ ش در اصفهان به دنیا آمد، پدرش کشاورز بود و او را از سن هشت سالگی به فراگیری این هنر تشویق کرد. مرحوم دهنوی پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی، زیر نظر استاد کریم عتیقه چی مدت سه سال به یادگیری این هنر پرداخت. او ابتدا روی بوم های فلزی چون: مفرغ، ورشو و برنج کار کرد و دیری نپایید که تحت تعلیم استاد رضا نایب پور درآمد و بر روی اشیای نقره به کار پرداخت. ذوق، اشتیاق و استعداد سرشار او سبب شد که به زودی مهارت لازم را کسب و کارگاهی مستقل ایجاد کند.

اندکی بعد با خانواده راهی تهران شد و با ارشادات اساتید بزرگی چون مرحوم حسین مصورالملکی و علی کریمی در سال ۱۲۳۴ به اداره کل هنرهای زیبای کشور راه یافت و بیش از ۲۶ سال مدیریت کارگاه قلمزنی آن مرکز را عهده دار بود.

در زمان شاگردی حاج مصورالملکی، طراحی را فرا گرفت و به سفارش ایشان به مطالعه نقوش بناهای تاریخی اصفهان پرداخت و با مطالعه و بررسی طرح ها و نقوش ادوار گوناگون تاریخی، چون مفرغ های لرستان، هخامنشی، اشکانی، ساسانی، سلجوقی و صفوی به احیای نقوش اصیل هنر قلمزنی ایرانی همت گماشت و دریافت که طرح ها و نقوش این دوران سرشار از رمز و رازهایی است که برای خلق آثار ارزشمند باید دقایق و ظرایف آنها را درک کرد. وی باور داشت که یک هنرمند قلمزن ابتدا باید با تعمق به آثار گذشتگان بنگرد و با الهام از آثار و سبک های آنان در کار خود نوآوری و خلاقیت ایجاد کند. استاد دهنوی پس از بازنشستگی به تدریس قلمزنی و طراحی سنتی در مراکز آموزش عالی پرداخت. وی ده ها نمایشگاه در داخل و خارج کشور برپای داشت و در کشورهایی چون: بروکسل، بلژیک، مصر، تونس، امارات متحدهٔ عربی، هند، ایتالیا، انگلیس و آلمان به عرضه آثار خود پرداخت. بخش اعظم آثار وی در موزه های داخلی و گنجینه های شخصی در خارج از کشور نگهداری می شود.

استاد دهنوی با این که کمتر به ساخت اشیا و بیشتر به آموزش قلمزنی می پرداخت اما، آثار وی ارزشمند، ممتاز و برجسته است، از جمله، آثار ارزندهٔ وی در نمایشگاه ۱۹۵۸ بروکسل به اخذ مدال نقره نایل شد. همچنین در سال ۱۳۶۸ ش از سوی سازمان صنایع دستی از یکی از آثار وی تمبر یادبود به چاپ رسید. استاد سرانجام در سال ۱۳۸۰ ش به دیار باقی شتافت.

استاد حسن خواجه شیرانی

استاد حسن خواجه شیرانی اهل اصفهان و متولد ۱۳۰۶ ش است. در سن هشت سالگی به فراگیری هنر قلمزنی پرداخت و محضر استادان بزرگی چون استاد صنایع پسند، اشرف زاده و دهنوی را درک و آموزش خود را تکمیل کرد. وی در سن ۲۲ سالگی به همراه استاد صنایع پسند که غالباً به کشورهای خارجی به ویژه عتبات عالیات برای ساخت ضریح اماکن متبرکه سفر می کرد، راهی کربلای معلا شد و در آنجا به مدت هشت سال مشغول ساخت و قلمزنی در ضلع سَمتِ قبلهٔ بارگاه حضرت سیدالشهدا (ع) شد.

پس از اتمام کار به اصفهان بازگشت و بعد از گذشت حدود یک سال عازم کربلا شد و به قلمزنی در ضریح مبارک مرقد موسی بن جعفر (ع)، و ضریح های متبرک مراقد حضرت ابوالفضل (ع) و حضرت علی بن ابوطالب (ع) در نجف، پرداخت. وی پس از بازگشت از کربلا در سال ۱۳۴۱ به درخواست رئیس کارگاه قلمزنی اداره هنرهای زیبا (استاد دهنوی) به کار دعوت شد و از اصفهان به تهران عزیمت کرد. استاد خواجه شیرانی پس از ۲۲ سال فعالیت به سرپرستی کارگاه قلمزنی و نقره سازی منصوب شد و تا زمان بازنشستگی (۱۳۷۳ ش) با همین سمت مشغول انجام وظیفه بود.

در این مدت در نمایشگاه های داخلی و خارجی (مانند مالزی و اسپانیا) شرکت کرد و آثار خود را به معرض تماشای عام نهاد و آثارش مورد تحسین هنرمندان و علاقه مندان قرار گرفت. تعدادی از آثار ارزشمند استاد خواجه شیرانی در موزه های اصفهان، هنرهای ملّی و سازمان میراث فرهنگی و گردشگری نگهداری می شود. استاد پس از بازنشستگی بار دیگر به کار قلمزنی در مرکز هنرهای سنتی میراث فرهنگی دعوت شد و تا سال ۱۳۸۰ش به کار ادامه داد. از آن پس به دلیل کهولت سن و ناتوانی جسمی و بیماری آرتروز از کار بازمانده و در منزل به سر می برد. سفارش استاد به علاقه مندان هنر قلمزنی این است که با وجود ذوق و استعدادی که دارند به کسب اطلاعات مورد نیاز در دانشگاه بپردازند و سپس زیر نظر استادان برجسته به آموزش عملی این رشته پرداخته و تلاش کنند تا این هنر اصیل ایرانی پایدار بماند.

استاد احمد فیناستیان

استاد احمد فیناستیان در سال ۱۳۱۶ در شهر اصفهان در خانواده ای هنردوست دیده به جهان گشود. پیش از وی چهار برادر بزرگترش در کارگاه قلمزنی محمود فرشی زاده به کار قلمزنی مشغول بودند. وی که کوچک ترین فرزند خانواده به شمار می رفت در سن هشت سالگی محضر استاد فرشی زاده را درک کرد و ۱۷ سال نزد وی به فراگیری هنر قلمزنی پرداخت، سپس به تهران آمد و مدت شش سال نزد استاد احمد شکوهی کارآموزی کرد و به مهارت رسید. بعد از آن با ایجاد کارگاه در خیابان ری تهران به کار مستقل قلمزنی پرداخت. به توصیه و راهنمایی مرحوم استاد دهنوی در سال ۱۳۴۶ ش به استخدام کارگاه های هنری وزارت فرهنگ و هنر وقت درآمد و زیر نظر وی به ساخت ظروف فلزی ادامه داد.

از این زمان تا سال ۱۳۵۳ ش کار را در کارگاه به صورت گروهی انجام داد او و هنرمندان دیگر طرح های استاد دهنوی را اجرا می کردند. از سال ۱۳۵۳ ش به بعد به اجرای کارهای انفرادی که هویّت فردی ایشان در آنها نمایان است، پرداخت. فیناستیان از سال ۱۳۶۲ ش تاکنون به آموزش هنر قلمزنی در دانشگاه ها و مراکز هنر قلمزنی اشتغال دارد و توانسته است شاگردان برجسته بسیاری را تعلیم دهد. وی در این سال ها در نمایشگاه های بسیاری شرکت کرده و آثار ارزنده خود را به عموم معرفی کرده است.

وی در سال ۱۳۷۳ به سرپرستی کارگاه قلمزنی هنرهای سنتی سازمان میراث فرهنگی کشور منصوب شد و تا زمان بازنشستگی (۱۳۷۹) به این کار ادامه داد. او توانسته است آثار بسیار زیبای هنر قلمزنی را خلق کرده و روانه موزه های داخلی و اماکن متبرکه کند. از جمله آثار بسیار ارزشمند وی؛ جام پایه دار دو پوست مسی با خط نستعلیق از جنس نقره با مضمون آیة الكرسی، تابلوی ملائکه با آرم جمهوری اسلامی و گلدان برنجی با نقش سلجوقی است که در گنجینه هنرهای سنتی میراث فرهنگی نگهداری می شود.

از دیگر آثار وی؛ تابلوی بسم الله الرحمن الرحیم بر سردر تالار آینه کاخ گلستان، لوستر باجار ۱۱۰ شاخه به نام مبارک حضرت علی (ع) با نقش و کتیبه یاعلی که برای صحن مطهر حضرت رضا (ع) کار شده، جعبه قرآن از جنس برنج با خط نسخ، تابلو چهارده معصوم از جنس نقره و برنج که در دفتر مقام معظم رهبری نگهداری می شود، و آثار بسیار دیگر است.

استاد محمدرضا پوشیده نامج

استاد محمدرضا پوشیده نامجو در سال ۱۳۲۲ در شهرستان رشت به دنیا آمد و پس از مهاجرت به تهران در سن ۱۰ سالگی به فراگیری رشته قلمزنی روی آورد، چون دو برادر بزرگتر ایشان به قلمزنی اشتغال داشتند، علاقه وی به این هنر دو چندان شد و پس از فراگیری این هنر زیر نظر استادان؛ جواد و حسن علاقمندان، محضر استاد محمود دهنوی را درک و تجربیات خود را تکمیل کرد. در سن ۲۵ سالگی (سال ۱۳۴۷ ش) به استخدام وزارت فرهنگ و هنر وقت درآمد و در کارگاه قلمزنی زیر نظر استاد دهنوی و سایر اساتید کارگاه به اندوختن تجربه و کسب مهارت هنری پرداخت.

وی در سال ۱۳۶۴ ش به عنوان استادیار دانشگاه و از سال ۱۳۶۹ ش به عنوان استاد قلمزنی در دانشگاه های کشور به آموزش هنر قلمزنی پرداخت. پس از بازنشستگی (سال ۱۳۷۹ ش) از میراث فرهنگی کشور در دانشگاه ها و مؤسسات هنری به آموزش این رشته مشغول شد که تاکنون ادامه دارد. استاد نامجو در نمایشگاه های داخلی و خارج از کشور، از جمله کشور ژاپن، شرکت کرد و آثار خود را در معرض دید عام قرار داد و آثارش مورد تحسین قرار گرفت.

از جمله آثار برجسته قلمزنی ایشان عبارت اند از تابلوهای قلمزنی منقوش به آیه شریفه وان یکاد، آیه الكرسی، آیه نور، سوره حمد و توحید، سوره یاسین، الم نشرح، لااله الاالله، به خط کوفی، اسماء الهی و شجره طیبه، چهارده معصوم، همچنین تابلویی از مس و برنج منقوش به نام پنج تن آل عبا و آیاتی از آخر سوره مبارکه فجر و نام علی (ع). از جمله دیگر آثار ارزشمند وی ۷۲ لاله با نام شهدای کربلا، تابلویی منقوش به آیه ای از سورهٔ مبارکه انشراح و اسماء مبارک چهارده معصوم روی مس، برنج و نقره که یک کار گروهی است.

اثر دیگر ایشان که به یاد دو فرزند شهید خود در دفاع مقدس و ۲۴ تن دیگر از شهدای جنگ تحمیلی قلمزنی کرده اثر منقوش به طرح لاله و اسامی شهداست که آن را به یکی از مساجد تهران اهدا کرده است. استاد محمدرضا پوشیده نامجو در سال ۱۳۷۸ ش در هفتمین نمایشگاه قرآن کریم به عنوان خادم قرآن شناخته شده و مورد تجلیل قرار گرفت. از ابتکارات ایشان در هنر قلمزنی، به کارگیری و استفاده از قلم ها در اجرای خوشنویسی است.

استاد امیر ساعی

استاد امیر ساعی از ۹ سالگی به شاگردی مرحوم استاد لاهیجی درآمد و قلمزنی را نزد وی آموخت. در ۱۶ سالگی به طور مستقل قلمزنی را پی گرفت و راه پیشرفت و ترقی را در سایه ذوق، استعداد و تلاش بی وقفه به سرعت پیمود. اکنون حدود ۴۰ سال است که اشعار، حکایات و داستان های باستانی را طراحی و با ظرافت وصف ناپذیری بر روی فلزات جاودانه می کند. وی تاکنون بیش از ۲۰ نمایشگاه در ایران و کشورهایی چون ژاپن، آلمان، امارات متحده عربی، اسپانیا، مکزیک، ایتالیا و ... برگزار کرده است.

استاد مهدی علمداری

استاد علمداری در سال ۱۳۲۶ ش در شهر اصفهان متولد شد، قلمزنی را از ده سالگی فرا گرفت و نزد استاد محمد قلمی زاده که تنها استادش بود هنر خود را تکامل بخشید. وی در زمینه هنرهای دیگر چون: نقاشی، مجسمه سازی با گچ و سنگ و طراحی فرش مهارت کافی دارد وی تاکنون در نمایشگاه های متعدد شرکت کرده است.

استاد اکبر بزرگیان

استاد بزرگیان در سال ۱۳۳۴ در اصفهان به دنیا آمد، از کودکی به فراگیری کار هنری پرداخت و بدون بهره گیری از محضر هیچ استادی، کار هنری خود را رونق بخشید، سپس با اساتید برجسته ای همچون استاد علاقمندان و استاد دهنوی آشنا شد و از کارهای آنان الگو پذیرفت و از محضر آنان بهره کافی برد.

استاد اکبر صامتی

استاد صامتی در سال ۱۳۱۳ ش در شهر اصفهان به دنیا آمد و به تشویق پدربزرگش حاج حسین زرکوب، کار دواتگری و حجم یا بدنه سازی را شروع کرد و در سال ۱۳۴۲ به دعوت اداره هنرهای زیبا در کارگاه نقره سازی مشغول شد. تهیه لوازم زیورآلات و آفرینش تندیس حیوانات به شیوه ساسانی از جمله کارهای هنری ایشان است.

استاد اصغر ختایی

استاد ختایی در سال ۱۳۲۸ ش در شهر تبریز به دنیا آمد و از دوران کودکی به فراگیری هنر پرداخت و راهی هنرستان تبریز شد و از محضر اساتید ایرانی و آلمانی که در هنرستان آموزش می دادند، بهره جُست، استاد ختایی در طول ۳۰ سال گذشته در رشته های مختلف هنری چون: قلمزنی، طراحی، نقاشی، برجسته کاری، و... فعالیت داشته است.

استاد رضا قادران

استاد رضا قادران در اصفهان متولد شد و کار قلمزنی را از دوران کودکی فرا گرفت، وی آثار قلمزنی بسیار زیبایی خلق کرد. ویژگی های ممتازی در آثار او به چشم می خورد که سبک او را از سایر اساتید متفاوت می سازد. در آثار وی مجموع ویژگی های اساتید بزرگی چون؛ محمود دهنوی، استاد حسین علاقمندان، استاد علی ظریفی، استاد امیر ساعی به وضوح دیده می شود. وی در نمایشگاه های داخلی و خارجی شرکت کرده و آثارش را به معرض نمایش گذاشته است. لازم به یادآوری است که در زمینه هنر قلمزنی گروه بسیاری از هنرمندان دیگر در کشور مشغول فعالیت هستند که تنها به ذکر نام شماری از آنان برای آگاهی خوانندگان بسنده می شود.

از جمله استادان: مهدی ذوفن، عبدالرسول نباتی، محمد اسکندری، حاج علی پرورش، سید حسین جوزانی، منصور حافظ پرست، علی رمضانی، علی ساعی، علی ظریفی، على علاقمندان، حسین چوبانی، هراج مگردون، احمد قناعت، محمود گوهری، رضا نصیری، محمد نوایی، آوادیس هاکوپیان، حاج ابراهیم دایی زاده، حاج سید محمد عریضی، نصرالله مهذّب، سیدجلال اشرف زاده، محمود ثقفی، احمد شیربان، حسین نفری، حسن زمانی، سید مرتضی ذاکر، سید اسدالله ذاکر، احمدرضا احمدی، ابراهیم امین، نسرین حمزه لو، منیژه افرا، ندا حامدی، سبا جعفری، کورش قانونی، مهری فیناستیان و بسیاری دیگر.

width=300

قلمزنی فلزات، گوهرتراشی و مُهرتراشی

تزیین روی اشیای فلزی به ویژه با طلا، نقره، برنج و گاهی اوقات هم مس و آلیاژ نیکل(Nickel alloy) سفید به روشهای گوناگونی انجام می شود که مردم آن را قلمزنی می نامند.

در جنوب مثلاً شیراز، مقصود آن روش کنده کاریست که در کتابهای هنرهای باختری آن را repousse می نامند و هنرمندان ایرانی آن را منبت کاری یا برجسته کاری و سازندة آن را منبت کار می نامند. منبت کاری یک نوع تغییر شکل نرم فلز است که با قلمهای نوک گرد و نیز تیز انجام می شود و از زیر و رو آن را چکش کاری می کنند.

در تهیه مقدمات این کار قلمزن (یا قلمزن منبت) شیئی را که باید روی آن قلمزنی شود با آمیخته ای از قیر و خاکستر گرم پر می کند که پس از خنک شدن سفت می گردد، به طوری که آن را می توان برید و شکل داد، معهذا آنقدر انعطاف دارد که وقتی قلمزن با قلم خود فلز را به عقب می زند راه می دهد برای اشیاء تخت مثل سینی، دوری و غیره یک تختهٔ چوبی به اندازه ظرف مزبور انتخاب و دو و نیم تا پنج سانتیمتر قیر و خاکستر روی آن می کشند و سینی و یا شیئی فلزی را گرم کرده روی آن می چسبانند.

کار که بدین ترتیب آماده شد آن را روی کنده چوبی که در اصفهان خیلی کوتاه است و به زمین فرو رفته است می گذارند. قلمزن کار را با یک تسمهٔ چرمی که دور آن شیئی و زانوانش بسته شده است گیر می دهد و در حالتی که زانو زده است پشت آن قرار می گیرد و آن شیئی را محکم فشار می دهد. وقتی که لازم شود که کار را بردارد زانوی خودش را بلند می کند و بدین ترتیب تسمه شل می شود و در آوردن آن آسان می گردد. در شیراز این کنده بلندتر است و یک تخته نشیمنی به کنار آن وصل شده است.

قلمزن پایش را روی تسمهٔ چرمی گذاشته فشار می دهد و کار را پایین نگه می دارد. قسمتهایی را که باید آرایش شود نخست با آمیخته ای از گچ و آب و سریش که زود خشک می شود رنگ می کنند، و نقشه و طرح مورد نظر را با مداد روی این زمینه می کشند با پرگار دایره ها را می کشند و رویهٔ آن را با فواصل مساوی از حاشیه تقسیم می کنند. در اصفهان کارهای زیادی را به صورت انبوه و پشت سرهم انجام می دهند معمولاً نقشه را روی کاغذ کشیده و خطوط اصلی را با سوزن سنبه می کنند. این الگو را روی زمینهٔ آمیخته گچ که در بالا اشاره شد قرار داده و با کیسهٔ خاک زغال روی آن گرد زغال می پاشند.

حال قلمزن آماده است که کار خود را با قلم و چکش قلمزنی که یک طرف آن صاف و طرف دیگر تیز است شروع کند. هر نوع طرح یک نوع قلم منبت کاری ویژهٔ خود دارد. قلمهای منبت کاری را از فولاد آبداده (خشکه) می سازند. نخستین اقدام در منبت کاری عبارت است از تعقیب خطوط اصلی (کار قلم گیری یا نیم بر) نقشه که برای آن با قلم منبت دارای لبهٔ خطی کوتاه (قلم پرداز) و یا قلم منبت دارای لبهٔ خطی بلند (قلم قرسوم) به کار می برند.

برای خطوط گرد تعدادی از قلمهای نیم کمانی به نام ناخنی که دارای خمهای گوناگون است به کار برده می شود. پس از اینکه خطوط اصلی منبت کاری شد زمینهٔ آن را با یک قلم بزرگ مربعی (قلم بوم یا قلم کف تخت) فرو می برند. در مورد کارهای مدور از یک قلم تخت بیضوی (قلم خوشه) استفاده می کنند، نیم وار هم قلم مربع شکل با گوشه های گرد است. پس از این دو عمل فلز باید خشک شده و تافته و یا نرم گردد پس از اینکه آن را از تختهٔ چسب جدا کردند روی کوره گرم می کنند و در مورد ظروف میان تهی، قیر و آمیختهٔ آن را گرم کرده بیرون می ریزند.

اگر قرار باشد نقش آن را برجسته کنند، قسمتهای مورد نظر را از پشت با چکش و با قلم خوشه برجسته می کنند. برای روسازی بار دیگر قیر به کار می برند. خطوط اصلی را تصحیح می کنند، با قلم سایه انداز روی آن را سایه می اندازند و زمینهٔ آن را دوباره چکش کاری می کنند تا دانه های یکنواخت داشته باشد این کار با قلمی که آن را قلم یک تو می نامند و ته گرد کوچکی دارد انجام می شود، برای دانه های ظریفتر از سنبه استفاده می کنند. قلمهای ویژه دیگر این کار برای روسازی یا کار قرسوم عبارتند: قلم دوتو که دارای دو دایره هم مرکز (متحدالمرکز) است، قلم درختی که دارای انتهای بیضی است، قلم بادامی که ته آن شکل بادام را دارد و قلم مویی که خطوط موازی مویی و قلم گُرسواد که خطوط متقاطع را علامت گذاری می کند.

اگر قرار باشد قسمتی از آن مشبک شود با قلم نوک تیز (قلم نیم بر) که اندازه های مختلف دارد به شکل خطوط راست یا منحنی در همین مرحله انجام می شود. بار دیگر قیر را برمی دارند و ناهمواری ها (پیلیس) را با سوهان کاری صاف می کنند. قطعه را بار دیگر تابیده و سپس شستشو می دهند. سیم را اغلب با دودهٔ چراغ و نفت یا با گوگرد سیاه می کنند پرداخت آخری رویهٔ نقره نقشهای برجسته را درخشان کرده و زمینهٔ آن را سیاه باقی می گذارد تا تضاد داشته باشد. در شمال ایران روش دیگری به کار برده می شود کنده کاری را هم به طور کلی قلمزنی می نامند ولی اگر بخواهیم که واژه درست آن را گفته باشیم باید آن را با قلم کندن نامید که معنی اش کنده کاری با قلم است.

در این بخش از کشور فلز در حقیقت به تکه های کوچکی بریده می شود. در اصفهان این نوع کار را قلم عکسی می نامند. در تهران، قم، کاشان و اصفهان اکثر کنده کاران هر دو روش را به کار می برند و اغلب ترکیب این دو روش وقتی به کار می رود که روی سطح قلمزنی شده حکاکی شود تا جزییات خطوط و سایه ها به طرز جالبی مشخص گردد. در محلهایی که حکاکی می کنند برای برداشتن سواله ها دو روش مختلف را توأم می سازند. در شمال کشور مثل تبریز و زنجان و تهران ابزار کنده کاری دسته های چوبی دارد. حکاک قلم را با فشار دادن روی دستهٔ آن به داخل فلز فرو می کند.

در مرکز ایران یعنی اصفهان و کاشان ابزار حکاکی شبیه به قلم های منبت کاری است به جز اینکه این ابزار لبه های تیزی دارند که با زاویه ۶۰ درجه بریده شده اند و همیشه روی سنگ سمباده آن را تیز می کنند. حکاک با ضربات مرتبی که با چکش سبک وارد می آورد قلم خود را حرکت می دهد و خطوط نقشه را دنبال می کند. یک نوع دیگر از کارهای تزیینی سوراخدار کردن یعنی مشبک یا شبکه سازیست که از مصدر شبک عربی گرفته شده است و معنی آن در عربی تورسازی است. این کار اغلب به وسیلهٔ حکاک انجام می شود ولی اگر کار به اندازهٔ کافی باشد یک کارشناسی یعنی مشبک کار آن را انجام می دهد.

در اصفهان و تهران این نوع کارها روی اشیایی همانند عودسوز (مشبک قلعه)، حباب چراغ و گلدان صورت می گیرد. در اینجا باید از یک هنر دیگر هم نام برد و آن گوهر تراشی یا حکاکی است. برای برش سنگهای نیمه قیمتی تقاضاهای زیادی هست. مردم فیروزه، عقیق، لعل و بسیار چیزهای قیمتی دیگر را یا به عنوان زیورآلات به کار می برند یا به عنوان حرز و دعای چشم زخم اغلب روی این سنگها دعاهای ربانی کنده شده است. کندن نشانه ها یا خطوط روی سنگهای گوهری و به کار بردن آن به عنوان مُهر شخصی برای ممهور کردن اسناد، از روزگار باستان در این سرزمین متداول بوده است و هنوز هم به کار می رود.

ابزار اصلی گوهرتراش چرخ حکاکی است که محور گردان آن با یک کمانه می چرخد. در مرحلهٔ تراش خام و شکل دادن سنگ قیمتی، سنگ ساینده را به قسمت انتهایی محور یا یک چرخ پرداخت چوبی وصل می کنند و برای صیقل آن ماسهٔ تریپولی(Tripoli) و آب روی آن می ریزند.

در جاهایی که سنگ های طبیعی پرداخت وجود ندارد، گوهرتراش صفحه گردی که از آمیختهٔ سمباده و شلاک گداخته درست شده است به کار می برد. بالاخره حکاک می تواند محور حکاکی را با چرخ بسیار کوچکتر که در نوک آن الماس اصل به کار برده شده است عوض کند.

شاگرد حکاک بی کمانه دوک را به سرعت به گردش درمی آورد. سنگ را در گیره دستی یا در موم عسل گذاشته و استاد آن را جلو الماس گردان نگه می دارد و با حرکت دادن سنگ طرح را دنبال می کند و گوهر را می تراشد. اغلب از او خواسته می شود که روی مُهرهای فلزی نام اشخاص را بکند و این افراد مردم طبقه متوسط هستند که نمی توانند مهرهایی از سنگهای قیمتی داشته باشند. صنعت کاری که منحصراً در برش مُهرهای فلزی تخصص دارد. مهر تراش یا حکاک مهر نامیده می شود. معمولاً دکه او نزدیک در مسجد است. و در اینجا مردم بی سواد به محرران حرفه ای مراجعه و نامه های خود را می نویسند.

مهری که دارای نام باشد در ایران به جای امضا پذیرفته شده است. مهرساز بوته کوچکی دارد و مهرها را مفرغ می ریزد و با سوهان آنها را صافکاری می کند. حکاک پایهٔ مهر را در گیرهٔ چوبی (یا گیرهٔ دستی) محکم کرده و با قلم حکاکی نام کسان را بر آن می کند.

مهرهای بسیار ریز را با قلم با زور نقش و حکاکی می کنند و مهرهای بزرگتر را با قلم چکش. گوهر تراش و حکاک هر دو کالاهای نقره ای را برای آماده کردن سیاه قلم یا مینا شیارهای عمیق می دهند. یک نوع گوهرتراشی ویژه در خراسان متداول است که جزو صنایع مهم آن استان است. مواد خام آن فیروزه است که از معدن نیشابور در باختر مشهد یا از قوچان و کاشمر در شمال خاوری مشهد بدست می آید. فیروزه طبق کیفیات و ارزش آن درجه بندی می شود و نام گذاری قسمتهای مختلف معدن فیروزه روی این تقسیم بندی است. سنگ فیروزهٔ روشن چُغاله نامیده می شود و سنگی که رنگ تیره تر داشته باشد عجمی.

طفول رنگ کامل فیروزه ای دارد، و بین لایه های سنگها به صورت نوار و لعاب پیدا می شود. شجری عبارت از فیروزه ایست که لکه داشته باشد. فیروزه تراش فیروزه را از سر معدن می خرد و معمولاً استادکار، فیروزه را از سنگهای اطراف جدا می کند و این کار را با چکش نوک تیزی که روی سنگهای اطراف فیروزه می زند انجام می دهد. شاگردان او کار پرداخت و صیقل را انجام می دهند. با اینکه بنگاههای بزرگتر در مشهد با چرخهای موتوری مجهز شده اند بیشتر فیروزه تراشهای مشهد که شمار آنها به پانصد می رسد هنوز با دستگاه حکاکی کمانه ای کار می کنند.

قسمت مرکزی متحرک این دستگاه یک دوک آهنی است، به آن شقُه می گویند و دارای یک بدنهٔ چوبی به نام تنهٔ شقه به قطره ۵ سانتیمتر می باشد. چرخ حکاکی که قطر آن در حدود ۴۵ سانتیمتر است از آمیختهٔ لاک، پیه، موم، سنگ سفید آب و سمباده ریخته شده است. این چرخ روی شقه و در مقابل تنهٔ آن با یک واشر پهن (گویک) و یک مهره به نام قرصک محکم شده است. شقه درون چهارچوب بین دو پایه می گردد که یکی از آنها را می توان با برداشتن گره (گاز) شل کرد، این کار برای عوض کردن چرخ حکاکی لازم است.

زه روده ای دور تنهٔ شقه انداخته شده و به کمانه بسته شده است. وقتی که کمانه را جلو و عقب می برند چرخ به گردش درمی آید و حال آنکه فقط حرکت رو به جلو مختص حکاکی است. حفاظ (چنبره ای) دور چهارچوب آن گذاشته اند که حکاک را در مقابل پرش خرده های سنگ محافظت بکند. در مرحلهٔ اول سنگها را شکل می دهند (تریب می کنند)؛ سنگی که بدین طریق تریب شده با دست جلو چرخ سمبادهٔ در حال گردش قرار داده می شود و گاه گاهی برای اینکه خنک و روغنکاری گردد آن رادر کشکول پر آب فرو می برند.

سنگهای خام تراش شده را بر سر یک چوب کوتاه می چسبانند. و این چسب (چسب کنده) از شلاک و موم و سفیداب ساخته شده و روی منقل ذغال آن را گرم نگه می دارند. شاگرد دکان مرتب مشغول تهیه چسب و چسباندن سنگهاست. مرحلهٔ بعد عبارت از غلطاندن این سنگهای روی چسب بر روی چرخ سمباده ظریفتر و باز هم ظریفتر است که چرخ جلا نام دارد و به جای سنگ سمباده روی این چرخ از گرد پرداخت به اسم (روبا) استفاده می کنند. هدف از این صاف کردن مجدد و یا به اصطلاح جلا کردن از میان برداشتن خراشها و جلای مات است.

پیش از آنکه پرداخت آخرین عملی شود پرداخت دیگری بر روی صفحه ای از چوب بید (چرخ بید) صورت می گیرد که با خمیر گل ارمنی و آب است. صیقل و جلای آخرین به وسیلهٔ صفحهٔ چوبی چرم پوشیده ای به نام چرخ چرمی انجام می گیرد که خمیری از سفیداب و آب است. اکثر فیروزه ها به شکل گرد یا بیضی است که رویه آن کم و بیش منحنی بوده و پشت فیروزه تخت (کف) و حاشیهٔ آن اریب (یا فارسی) است. حکاک در موقع عمل انگشت نزدیک به چرخ را با پارچه ای به نام لته می پوشاند و بدین ترتیب دست خود را محافظت می کند.

روش های متفاوت اجرای هنر قلمزنی

هنر قلمزنی یکی از زیباترین و پرسروصدا ترین هنرهای ایرانیان است که ساخت یک نمونه از آن نیازمند اعصاب و روان آرام می باشد. برخی از هنرمندان این رشته به دلیل سر و صدای زیاد آن، گوش های خود را به روش های مختلف بسته و سپس کار خود را آغاز می کنند. در این مطلب تلاش می کنیم تا انواع روش های اجرای یک اثر قلمزنی شده را به خوبی شرح دهیم تا افراد علاقمند به این رشته بتوانند از آن استفاده کنند.

۱. تقسیم بندی سطح کار

با استفاده از پرگار، سطح کار را اندازه زده و به قسمت های مورد نظر تقسیم می کنیم.

۲. شیوه های انتقال طرح (تثبیت طرح)

با استفاده از شیوه های زیر طرح را بر سطح فلز انتقال می دهیم.

کپی کردن طرح

بدین صورت که ابتدا یک ورق کاربن را میان سطح فلز و طرح قرار می دهیم، آن گاه با مداد روی طرح می کشیم تا طرح مورد نظر بر سطح فلز کپی شود. سپس با قلم نیم بر (به شیوه ای که در بخش قلم ها توضیح دادیم) طرح را تثبیت می کنیم.

چسباندن طرح

در این روش اصل کاغذ طرح را به وسیله چسب Prit (ماتیکی) بر سطح فلز می چسبانیم، و بر روی خطوط با قلم نیم بر حرکت می کنیم.

چرمه کردن (گرده کردن) یا سوزنی کردن طرح

در این شیوه برای انتقال طرح از گرده پودر رنگ استفاده می کنیم. گرده پودر رنگ است، درون پارچه ای قرار دارد. برای گرده بیشتر از پودر زغال استفاده می شود.

روش انتقال به روش سوزنی کردن طرح

١. ابتدا طرح را بر سطح یک ورق فولادی قرار می دهیم، با قلم سمبه به صورت پیوسته و با فاصله طرح را مطابق شکل سوراخ سوراخ می کنیم. بعد از سوراخ شدن طرح، پشت طرح را سمباده می کشیم تا مطمئن شویم که تمامی سوراخ ها باز است.

۲. روی سطح فلز را کمی روغن می مالیم تا سطح فلز کاملا چرب شود.

٣. سطح سوزنی شده را روی سطح فلز قرار می دهیم و با گَرده به صورت چکشی بر روی کاغذ سوزنی شده می زنیم تا گرده از سوراخ های کاغذ عبور کند و طرح به سطح کار انتقال یابد.

۳. نحوه در دست گرفتن صحیح قلم و چکش

۴. شیوه ابتدایی قلمزنی: برای اینکه بتوانید قلمزنی را شروع کنید، ابتدا باید بر روی یک تکه چوب تمرین کرده (مثل نیم بر کردن) تا دستتان روان شود و توانایی قلمزنی بر سطح فلز را داشته باشید. بعد از انجام این مرحله با قلم نیم بر روی خطوط زیر، به ترتیب از بالا به پایین سطح فلز حرکت کنید.

تمرین قلمزنی: طرح زیر را بر روی یک بشقاب مسی به قطر ۳۰ سانتی متر انتقال دهید و مراحل زیر را انجام دهید.

۱) سطح بشقاب را به وسیله پرگار تقسیم کنید و طرح منتقل شده را نیم برکنید.

۲) بعد از اتمام نیم بر دور تا دور طرح را نیم ور بزنید.

۳) زمینه را با گُرسواد بافت دار کرده و به حد لازم پایین ببرید.

۵. جدا و تمیز کردن قیر از کار قلمزنی

جدا کردن قیر از بوم های فلزی: به دو روش می توان این کار را انجام داد:

الف) می توانید کار قلمزنی شده را در جای خنک (مانند فریزر یخچال) به مدت یک ساعت قرار دهید. روی قیر را با چکش چند ضربه وارد کنید تا قیر از سطح فلز جدا شود.

ب) با سر پیک روی سطح قلمزنی شده را حرارت دهید و توجه داشته باشید که شعله را در یک نقطه نگه ندارید و به تمام سطح فلز بچرخانید، تا به سهولت قیر جدا شود.

تمیز کردن قیر: بعد از جدا کردن قیر کمی نفت روی سطح فلز بریزید و با خاک اره و یک دستمال، محكم بکشید تا قیر کاملا از پشت بوم فلزی پاک شود.

جدا کردن قیر از ظروف مدور: لبه ی ظرف را به سمت پایین درون چهار پایه قرار دهید و با سر پیک از لبه کار به سمت ته کار به صورت رفت برگشت حرارت دهید، تا قیر از درون ظرف خالی شود.

توجه داشته باشید که در این کار عجله نکنید، هر ظرف تقریبا ۳۰ دقیقه زمان نیاز دارد تا قیر از آن جدا شود.

تمیز کردن ظرف: بعد از خالی کردن قیر، کمی نفت و خاک اره درون ظرف بریزید، و به وسیله قطعه چوبی یک سر آن را دستمال گره دهید و درون ظرف ببرید، سپس محکم درون ظرف بکشید تا قیر کاملا پاک شود.

۶. سیاه کاری: با روغن جلا و دوده (کربن حاصل از سوختن نفت و گازوئیل) سیاه کردن سطح قلمزنی شده انجام می گیرد. بدین صورت که، کمی روغن جلا را بر سطح کار قلمزنی شده می مالیم آن گاه مقداری دوده را روی کار می ریزیم، سپس با دستمال کاملا به سطح کار می کشیم تا قسمت بافت دار شده ی سیاهی به خود بگیرد و کار جلوه بهتری پیدا کند.

۷. پرداخت کاری: پرداخت کردن، سبب جلا و درخشش طرح و شیء فلزی می شود. پرداخت کاری به دو صورت انجام می گیرد.

الف) پرداخت دستی: کمی زغال با پولیش صنعتی به سطح کار می کشیم تا کاملا براق شود.

ب) بعد از تمیز کردن قیر، بوم قلمزنی شده را در آب اسید رقیق شده (دو قسمت آب و یک قسمت اسید) شستشو می دهیم. ابتدا آب و اسید را در ظرف پلاستیکی ریخته و بوم فلزی را در ظرف اسید رقیق شده قرار می دهیم. در نهایت به وسیله برس پلاستیکی (یا مسواک)، سطح آن را صیقلی داده، سپس بوم را با آب شستشو می دهیم. در پایان به وسیله خاک اره آن را خشک و پرداخت می کنیم.

ج) پرداخت با دستگاه: در این شیوه پرداخت به وسیله نمد یا چرم انجام می شود.

انواع سبک و ابزار هنر قلمزنی

قلمزنی عبارت است از نقر کردن نقوش و خطوط با استفاده از چکش و قلم های فولادی بر سطح فلزات گوناگون از جمله: طلا، نقره، مس، برنج، مفرغ و... .

اجرا و کار قلمزنی به شیوه های متعدد و به سلیقه هنرمند انجام می شود این شیوه ها عبارت اند از:

۱. سبک های هنر قلمزنی

این هنر فلزی خود دارای شاخه ها انواع گوناگونی از سبک ها می باشد که در ادامه به هر یک از آنها می پردازیم.

سبک ریزه کاری

ریزه کاری که به ریزه قلم و زمینه پر نیز معروف است، روشی است که سطح اشیا یا بوم فلزی را با استفاده از نقوش و طرح های ریز و ظریف قلمزنی می کنند، و با ایجاد بافت در زمینه بوم، طرح اصلی را آشکار می سازند و زمینه کار را از طرح جدا می کنند.

سبک برجسته کاری

این تکنیک طی سه مرحله انجام می شود:

مرحله اول: پشت بوم فلزی را قیر می ریزند و طرح اصلی را نیم بُر می کنند (نیم بُر، همان تثبیت کردن طرح است که در فصل بعد به آن خواهیم پرداخت).

مرحله دوم: بعداز اتمام نیم بر، قیر را از پشت بوم جدا می کنند و دوباره ذوب می کنند، قیر ذوب شده را روی کار یعنی همان طرفی که نیم بر شده است می ریزند و از پشت بوم فلزی که طرح نمایان است، طرح را پایین می برند تا از طرف اصلی برجسته شود.

مرحله سوم: بعد از اتمام این کار قیر را جدا می کنند و قیر ذوب شده را پشت بوم فلزی می ریزند. در این مرحله طرح اصلی برجسته شده است، و زمینه را با قلم های بدون آج صاف می کنند و بعد روسازی را انجام می دهند، جُنده کاری هم به همین سبک انجام می گیرد.

سبک عکسی: در این سبک نمی توان زمینه را کامل پر کرد، با ایجاد سایه و خط در زمینه، طرح اصلی را نشان می دهند. در این روش بر خلاف ریزه کاری معمولا طرح های ختایی، ساقه هایش یک خطی می باشند.

سبک منبت یا (نیم برجسته): در این شیوه بعد از نیم بُر کردن، زمینه را حدود دو سانتی متر با قلم های بدون آج پایین می برند تا طرح اصلی به صورت نیم برجسته نمایان شود و بعد با قلم های آج دار و بدون آج روسازی می کنند.

سبک مشبک: در این روش پس از انتقال طرح به وسیله قلم نیم بر، طرح را ثابت می کنند. تکنیک مشبک فلز به سه صورت انجام می گیرد.

١. بعد از نیم بر کردن طرح و روسازی، به کمک قلم تیزبر بوم فلزی را برش می دهند و طرح را از زمینه جدا می سازند، این سبک مشبک بیشتر در اصفهان انجام می شود.

۲. بعد از نیم بر کردن طرح، به وسیله کمان اره و اره مویی طرح از زمینه جدا می شود. این سبک مشبک بیشتر در اراک انجام می شود.

٣. بعد از نیم بر کردن طرح، به وسیله دریل و مته زمینه را سوراخ می کنند و با سوهان های خیلی ریز طرح را از زمینه جدا می سازند.

سبک قلم گیری: هنرمند از این روش بیشتر برای کنده کاری و حکاکی فلز استفاده می نماید. قلم این سبک مخروطی شکل است و حالتی شیار مانند بر سطح فلز ایجاد می کند. معمولا هر چه زاویه قلم به سطح کار نزدیک تر باشد شیار نازک تری ایجاد می کند و براده کمتری از سطح فلز بر می دارد. سبک قلم گیری به دو صورت انجام می شود.

۱. با استفاده از قلم و چکش، سطح فلز را شیار می دهند، این روش قلم گیری در اصفهان انجام می شود.

۲. بدون چکش، کار می شود. بدین صورت که تنها با قلم، سطح فلز را شیار می دهند. این شیوه قلم گیری بیشتر در تبریز انجام می شود.

٢. ابزارها و مواد مورد استفاده قلمزنی

ابزاری که در قلمزنی از آنها استفاده می شود عبارت اند از: میزکار، چراغ مطالعه، گیره، سوهان، انبر، الک، سرپیک، مخزن سوخت (کپسول گاز)، قیچی، پاتیل قیر و پایه، اجاق گاز، قیر، گچ، سنگ فرز، سنگ نفت، قلم، چکش، تسمه، پرگار، کنده (همان تنه درخت است)، فندک، گَرده و...

فضای مناسبی که باید برای قلمزنی در نظر گرفته شود، برای هر هنرجو محدوده ای به اندازه دو متر مربع مورد نیاز است. ارتفاع میزکار و صندلی زمانی صحیح است که وقتی بر روی صندلی می نشینیم ناف بدن، هم سطح میز کار باشد. لازم به ذکر است که نور عامل مهمی در انجام صحیح و دقیق قلمزنی محسوب می شود، از این رو یک چراغ مطالعه حتما بر سطح میز کار باید نصب گردد.

ابزار اصلی قلمزنی چکش و قلم است، که هنرمند با استفاده از آن زیباترین آثار فلزی را به وجود می آورد.

چکش

چکش از سه قسمت سر مخروطی شکل، میله رابط فلزی و دسته چوبی تشکیل شده است. سطحی که به قلم ضربه وارد می کنیم مربعی شکل و سمت دیگر آن تقریبا نوک تیز می باشد تا هنگام کار مانع دید قلمزن نشود.

چکش ها به دو دسته سبک وزن و سنگین وزن تقسیم می شوند:

الف) چکش های سبک وزن: که در ریزه کاری از آنها استفاده می شود، وزن این گونه چکش ها بین ۷۵ تا ۲۰۰ گرم بوده و از ۲۰۰ گرم بیشتر تجاوز نمی کند.

ب) چکش های سنگین وزن: که برای برجسته کاری و جُنده کاری از آنها استفاده می شود، وزن این گونه چکش ها از ۲۵۰ گرم تا یک کیلوگرم می باشد.

قلم

قلم میله ای است فولادی، که طول آن معمولا بین ۱۰ تا ۲۰ سانتی متر و قطر آن متغیر است. بهترین جنس قلم به فولاد نقره ای شهرت دارد. قلم های مورد استفاده در قلمزنی دارای اشکال مختلف، نوک و آج های گوناگون هستند و هر یک از آنها نامی دارد. قلم ها بر اساس نوک آنها به دو نوع آج دار (قلم هایی که سطح مقطع نوک آنها دارای بافت است)، و بدون آج (قلم هایی که سطح مقطع آنها بدون بافت و صاف است) تقسیم می شوند. نوع دیگر تقسیم بندی قلم ها بر اساس سبک قلمزنی عبارت اند از: قلم های ریزه کاری، قلم های مشبک کاری و قلم های برجسته کاری، که هر کدام در اندازه های ریز و درشت ساخته می شوند. ما در این بخش به قلم های اصلی که در سبک های مختلف قلمزنی استفاده می شود، می پردازیم.

قلم های ریزه کاری: قلم های اصلی که در ریزه کاری استفاده می شود، عبارت اند از: سنبه، گُرسوم، نیم بر، پرداز، گُور سواد، یک تو، بادامی، ناخنی و نیم ور می باشد.

قلم سنبه: این قلم مخروطی شکل است و نوک آن سوزنی می باشد.

کاربرد قلم سنبه: قلم سنبه برای چرمه کردن (فصل بعد کامل توضیح خواهیم داد)، سنبه پیچ نمودن نقوش ریز است، که برای نقش دادن داخل لباس های مینیاتوری کاربرد داشته و نیز برای نقش و نگارهای ریز در لابه لای قطعات خوشنویسی استفاده می شود.

شیوه حرکت: این قلم از سطح فلز فاصله دارد، حرکت رو به جلو و پیوسته ای را می پیماید.

قلم گُرسوم (گُل سوم): این قلم آج دار بوده و دارای یک ردیف حفره های ریز می باشد و بر دو نوع است قلم گرسوم یک رج و قلم گرسوم دو رج

کاربرد قلم گرسوم: مهم ترین کاربرد این قلم برای زمینه کار است. برای ساخت سطوح یا نقوش دایره ای به صورت برجسته و منظم و سایه روشن کردن سطح فلز، از این قلم استفاده می شود.

شیوه حرکت قلم گرسوم: موازی با سطح فلز حرکت می کند و در حین کار به سطح فلز چسبیده نمی شود.

قلم نیم بر: سطح مقطع قلم بدون آج، دارای یک لبه نسبتاً تیز می باشد.

کاربرد قلم نیم بر: برای نقر کردن و تثبیت طرح بر سطح فلز از آن استفاده می شود.

شیوه حرکت قلم نیم بر: چسبیده به سطح فلز و به سمت جلو حرکت می کند. زمانی که به سر پیچ ها رسیدیم، لبه سمت راست قلم (همان نیش قلم است) روی سطح و لبه سمت چپ قلم از سطح فلز فاصله می گیرد، تا بتوانیم قوس زیبا و دقیقی را بر روی فلز ایجاد کنیم.

قلم پرداز: مقطع این قلم شبیه نیم بر است، با این تفاوت که سطح آن آج دار است.

کاربرد قلم پرداز: نقر کردن خطوط بلند و ممتد در حاشیه ی کار و روسازی گل و بته ها در طرح می باشد.

شیوه حرکت قلم پرداز: قلم پرداز به همان شکل نیم بر حرکت می کند.

قلم گرسواد (گُل سواد): این قلم از دسته قلم ّهای آج دار می باشد و سطح مقطع آن می تواند مستطیل، مربع و دایره شکل باشد.

کاربرد قلم گرسواد: برای سایه اندازی، ایجاد بافت روی فلز، فرو بردن زمینه کار و تزئین نقوش حیوانی و انسانی از این قلم استفاده می شود.

شیوه ی حرکت قلم گرسواد: موازی و چسبیده به سطح فلز حرکت می کند.

قلم یک تو: سطح مقطع این قلم به شکل دایره می باشد.

کاربرد قلم یک تو: برای بافت در گل ها، حاشیه سازی و زمینه از آن استفاده می شود.

شیوه حرکت یک تو: بسته به نوع کار، نحوه گرفتن آن و ضربه زدن به سطح فلز متفاوت است. در جایی که برای زمینه استفاده می شود، به صورت موازی گرفته شده و بعضاً برای روسازی گل ها به شکل مایل حرکت می کند.

قلم بادامی: سطح مقطع این قلم بادامی شکل است و به دو صورت آج دار و بدون آج ساخته می شود.

کاربرد قلم بادامی: از این قلم برای ساخت گل و برگ و تزئین زمینه استفاده می شود.

شیوه حرکت قلم بادامی: موازی و با فاصله از سطح فلز حرکت می کند.

قلم ناخنی: سطح مقطع این قلم شبیه به ناخن دست انسان می باشد.

کاربرد قلم ناخنی: برای ایجاد نقوش تزئینی و خطوط منحنی، روسازی حاشیه و نقوش شبیه پولک ماهی، موی انسان و یال اسب از آن استفاده می شود.

شیوه ی حرکت قلم ناخنی: موازی و با فاصله از سطح فلز حرکت می کند.

قلم نیم وَر: سطح مقطع این قلم شبیه ذوزنقه است و بر دو نوع است: آج دار و بدون آج

کاربرد قلم نیم وَر: برای جدا سازی طرح از زمینه و سایه اندازی استفاده می شود.

شیوه حرکت قلم نیم ور: موازی و با فاصله از سطح فلز، سطح آج دار به سمت زمینه و به صورت پیوسته حرکت می کند.

قلم مشبک کاری: قلم تیزبُر: قلمی است که برای مشبک کاری از آن استفاده می شود، سطح مقطع آن همانند قلم نیم بر است، با این تفاوت که کاملا تیز است تا سطح فلز را برش دهد، و همانطور که در قبل اشاره کردیم برای مشبک کاری اصفهان مورد استفاده قرار می گیرد.

قلم های برجسته کاری

برای برجسته کردن نقوش و فرو بردن زمینه از این قلم ها استفاده می شود به همین سبب سطح مقطع این نوع قلم ها صاف و صیقلی هستند. و هر یک از این قلم ها در اندازه های ریز و درشت ساخته می شوند.

قلم های اصلی این سبک شامل: کف تخت، نیم بُر کُلفت یا (كُلفتی)، بادامی، خوشه و نیم ور می باشد.

قلم کف تخت: سطح مقطع این قلم صاف و صیقلی بوده و به شکل مربع یا مستطیل در انواع ریز و درشت می باشد.

کاربرد قلم کف تخت: برای فرو بردن و مسطح کردن زمینه از آن استفاده می شود.

شیوه حرکت قلم کف تخت: موازی، چسبیده به سطح فلز و به صورت پیوسته حرکت می کند.

قلم نیم بر کُلفت یا کُلُفتی: سطح مقطع این قلم منحنی و قوس دار و به صورت صاف و صیقلی می باشد.

کاربرد قلم نیم بر کُلُفت: با این قلم خطوط اصلی نقوش را فرو برده تا طرح اصلی نقر و از سطح کار برجسته شود و همچنین برای زمینه و روسازی طرح از آن استفاده می شود.

شیوه حرکت قلم نیم بر کلفت: موازی، چسبیده به سطح فلز و به صورت پیوسته حرکت می کند.

قلم بادامی: سطح مقطع این قلم شبیه بادام است و به صورت صاف و صیقلی در اندازه های ریز و درشت ساخته می شود.

کاربرد قلم بادامی: بیشتر برای ایجاد نقش و برجسته نمودن گُل های چند پَر از آن استفاده می شود.

شیوه حرکت قلم بادامی: موازی و با فاصله از سطح فلز حرکت می کند.

قلم خوشه: سطح مقطع این قلم مدور، بدون لبه، صاف و صیقلی و در اندازه ریز و درشت ساخته می شود.

کاربرد قلم خوشه: برای ایجاد نقوش نیم برجسته و برجسته از آن استفاده می شود.

شیوه حرکت قلم خوشه: موازی، چسبیده به سطح فلز و به صورت پیوسته حرکت می کند.

قلم نیم وَر: سطح مقطع این قلم شبیه نیم ور در ریزه کاری است، با این تفاوت که بزرگتر، منحنی و صاف و صیقلی می باشد.

کاربرد قلم نیم وَر: برای جداسازی طرح از زمینه و روسازی از آن استفاده می شود.

شیوه حرکت قلم نیم وَر: موازی، با فاصله از سطح فلز و به صورت پیوسته حرکت می کند.

۳. روش تهیه ی قیر مناسب برای قلمزنی و شیوه های قیرریزی

در هنر قلمزنی از قیر به سه منظور استفاده می شود:

١. استحکام بخشی و جلوگیری از بُرش بی مورد فلز و به دست آمدن فرم دلخواه ما در برابر ضربه چکش و قلم

٢. کاهش صدای ناشی از برخور قلم به سطح فلز

۳. سهولت در اجرای کار ترکیبات قیر مورد استفاده در قلمزنی شامل: قیر سفت، قیر شل، گچ ساختمانی، خاکستر و روغن می باشد. درصد ترکیبات قیر مورد استفاده در سبک های قلمزنی، فصل های زمستان و تابستان متفاوت است. در بین سبک های قلمزنی معمولا در برجسته کاری گچ بیشتری به قیر اضافه می شود، به این علت که قیر نرم می شود و طرح مورد نظر ما آسان تر برجسته می شود.

ترکیبات قیر در سبک های قلمزنی

۱. قیر برجسته کاری: ما اگر سه کیلوگرم قیر در فصل زمستان برای برجسته کاری نیاز داشته باشیم؛ یک کیلوگرم قیر (۸۰۰ گرم قیر سفت و ۲۰۰ گرم قیر شل)، و دو کیلوگرم گچ و خاکستر را با هم مخلوط می کنیم. در تابستان درصد گچ و خاکستر کمتر می شود.

۲. قیر ریزه کاری: معمولا ترکیبات قیر و گچ برای ریزه کاری برابر است.

۳. قیر مشبک کاری: در ترکیبات قیر مشبک کاری، درصد قیر بیشتر از گچ است مثلا برای سه کیلو قیر، دو کیلو قیر و یک کیلو گچ مورد نیاز است، و در زمانی که قیر آماده شد، مقدار کمی روغن به آن اضافه می کنند تا هنگام کار قلم تیزبُر فلز را روان تر برش دهد و قیر چسبندگی بهتری به فلز بدهد.

اصول ایمنی در کارگاه قیر ریزی: قیرریزی بهتر است در فضای باز انجام شود ولی در نبود امکانات اگر خواستید در فضای بسته عمل قیرریزی را انجام دهید، رعایت کردن موارد زیر الزامی است.

۱. نصب کپسول آتش خاموش کن در ورودی کارگاه

٢. نصب فیوز مجزا برای سیستم برق کارگاه در ورودی کارگاه

٣. نصب جعبه کمک های اولیه، برای درمان سوختگی های احتمالی

٤. استفاده از دستکش های نسوز و کفش ایمنی هنگام قیرریزی

۵. استفاده از ماسک هنگام ساخت قیر و قیرریزی

۶. حداقل فاصله دو متر بین کپسول گاز و پاتیل قیر

ابزار لازم برای تهیه قیر: پاتیل (ظرف مخصوص ذوب قیر) و پایه پاتیل، اجاق گاز، کپسول گاز، حصوم (ابزار مخصوص قیرریزی است، به کفگیر و ملاقه شباهت دارد) و الک

برای ساختن قیر طبق مراحل زیر عمل می کنیم:

١. تکه های قیر را درون پاتیل می ریزیم و اجاق گاز را درون پایه، زیر پاتیل قرار می دهیم و گاز را روشن می کنیم.

۲. صبر می کنیم تا قیر کاملا ذوب شود.

٣. گچ ساختمانی را درون الک می ریزیم و به قیر ذوب شده اضافه می کنیم.

۴. قیر و گچ را با حصوم کاملا مخلوط می کنیم تا قیر مورد نظر آماده شود.

روش امتحان قیر آماده شده: مقدار کمی از قیر آماده شده را درون آب می ریزیم و می گذاریم کاملا سرد شود، قیر خوب و آماده باید حالت انعطاف داشته باشد، به صورتی که نه کامل خم شود و نه حالت شکستنی داشته باشد، در صورتی که قیر کامل خم شود، باید مقداری قیر به آن اضافه نمود و در صورتی که شکستنی بود مقداری گچ یا خاکستر به آن اضافه می کنیم، البته قیر مشبک کاری تقریبا حالت شکستنی داشته باشد. لازم به ذکر است که مهارت در این کار بر اثر ممارست و تجربه استاد کار به دست می آید.

شیوه قیرریزی بوم های تخت: قیرریزی بوم های تخت و مسطح بدین گونه انجام می گیرد:

الف) ابتدا بوم فلزی را تمیز می کنیم به گونه ای که چربی و رطوبت روی آن نباشد تا قیر به خوبی به سطح فلز بچسبد.

ب) بوم فلزی را روی زمین گذاشته، چهار گوشه بوم فلزی را یک سانتی متر به سمت بالا خم کنید تا گوشه ها در قیر فرو روند و بوم به آسانی از قیر جدا نشود. به وسیله ی دیواره ای با مقوا به ارتفاع پنج سانتی متر دور تا دور بوم فلز را مهار کنید. اطراف بوم فلزی را چهار تکه چوب قرار دهید تا قیر به بیرون رسوخ نکند.

ج) قیر آماده را بر سطح فلز بریزید تا کاملا سطح فلز را بپوشاند. این عمل را چند بار انجام دهید تا سطح قیر به لبه مقوایی برسد، بعد از انجام این مراحل، بگذارید تا قیر سفت شود و فلز آماده قلمزنی باشد.

مقواهای به قیر چسبیده شده را جدا کنید، تا بعد از اتمام کار بتوانید از قیر مجددا استفاده کنید

شیوه قیرریزی ظروف مدور و توخالی: در این روش پس از پاک کردن ظرف، قیر را با حصوم درون ظرف می ریزیم تا کاملا پر شود. باید دقت کنید که قیر به گونه ای در ظرف ریخته شود تا حباب یا هوا داخل قیر نشود، اگر هوا داخل قیر برود در اجرای کار مشکلاتی به وجود خواهد آمد.

قلمزنی محصولات مس و برنج

نخستین مرحله ی ساخت محصولات مسی و برنجی را طبعاً تهیه ی مواد اولیه ی آن تشکیل می دهد. برای تهیه ی مواد اولیه ی (مس و برنج) معمولاً از اسقاطی های مس و برنج که از مراکز گوناگون جمع آوری و خریداری می شود، استفاده می گردد، ضمن آنکه در بعضی مواقع از شمش یا ورقه های آماده نیز برای ساخت استفاده می شود. در صورت به کارگیری اسقاطی ها، آنها را ذوب کرده و به صورت شمش در می آورند، برای تهیه ی آلیاژ مس و برنج به میزان ۵۰٪ از این فلزات را در حین ذوب با هم مخلوط نموده و به صورت شمش هایی که هرکدام حدود ۴ تا ۵ کیلوگرم وزن دارند، درمی آورند. سازندگان محصولات مسی و برنجی، پس از تهیه ی شمش، آن را به کارگاه نورد منتقل می کنند تا پس از نورد، ورقه های مسی و برنجی با ضخامت های مورد نیاز که معمولاً خیلی کم و بعضی اوقات (در مورد آلیاژ) به ۰_/۹ میلی متر نیز می رسد، تحویل گیرند. ورقه های آماده شده را به کارگاه ساخت محصولات آورده و استادکار براساس شیوه های زیر اقدام به ساخت محصول می نماید:

ساخت به شیوه ی چکش کاری

در این شیوه استادکار برای ساخت شیء مورد نظر، صفحه هایی مدور از ورق فلز را به اندازه ی معین بریده سپس نوک پرگار را به مرکز دایره، برای تعیین کف شیء (ظرف)، قرار داده، دایره ای کوچک تر رسم می نماید. بعد با به دست گرفتن چکش و وارد آوردن ضربات متوالی دیواره ی ظرف را مشخص می سازد. در ادامه ی کار با استمرار ضربات، شکل نیم کروی ظرف بهتر نمایان می شود و عمل چکش زنی تا زمانی که ظرف آماده گردد، تداوم می یابد.

ساخت به شیوه ی خم کاری

همین عمل توسط ماشینی به نام خم کاری نیز انجام می شود و از این ماشین برای خم کردن و فرم دادن به ظروف یک تکه مانند بشقاب و نظایر آن استفاده می گردد.

در مرحله ی ساخت از ابزار و لوازمی استفاده می گردد که هر یک از آنها کاربرد و نام مشخصی دارد و عبارتند از: چکش درهری، سینه پربزرگ، فروگیری بزرگ، هموارکاری، پاشنه گرد، سینه پر کوچک، هموارکاری بلند، یک سوی کوچک، یک سوی بزرگ، سندانچه ی کوچک، انبردست کوچک، انبردست بزرگ، میل قلوه ی فندقی، سوهان، میل قلوه ی بزرگ، بی سربلند، میخ سرپهن، میخ کاسه ی چهارگوش، شترگلو بادامی (که انواع مختلف دارد)، چکش چوبی، سندان دو سر، سندان محرابی، رنده، تسمه ی خط کش ، متر، قلم تیز سر سمبه، دم باریک، انبردست فرنگی، سوهان دم موش و سوهان ته لاقه (نیم گرد). پس از انجام کارساخت، چنانچه شیء مورد نظر از چند قسمت مجزا تشکیل شده باشد، ضرورت دارد که عمل لحیم کاری نیز صورت گیرد تا با لحیم کردن آنها بر همدیگر، به صورت یک واحد مستقل درآیند. لحیم با آلیاژی صورت می گیرد که از ترکیب مس ، روی و برنج می باشد که همراه پودر تنکار (تنه کار) برای پوشاندن درزها به کار می رود. وجود پودر تنه کار برای پایین آوردن ذوب آلیاژ است. البته باید متذکر شد، ترکیب آلیاژی که برای لحیم کاری در کارگاه سازندگی به کار می رود، با ترکیب آلیاژ لحیم کاری بعد از مرحله ی قلمزنی تفاوت دارد. بعد از آماده شدن زیر ساخت ظرف برای محو اثرات چکش بر بدنه، سطح آن را رنده یا چرخ کاری می نمایند. چرخ کاری به وسیله ی ماشین صورت می پذیرد.

در این مرحله زیر ساخت شیء مورد نظر به پایان رسیده و آماده ی سفیدکاری است. در کنار چرخ کاری عملی به نام سوهان کاری انجام می شود که تقریباً هدف هر دو یکسان است با این تفاوت که در مرحله ی چرخ کاری ظروفی از قبیل قندان، پایه ها و قسمت های مدور یک ظرف را جهت صیقلی کردن و رطرف نمودن زائده هایی که بر اثر لحیم کاری و اثرات چکش به وجود آمده، مورد عمل قرار می دهند. اما در مرحله ی سوهان کاری، ابزار کار فقط از چند نوع سوهان تشکیل می گردد که جهت صیقل نمودن لبه های ظروف و پایه ی گلدآنها و شمعدآنها به کار گرفته می شود و ناهمواری های لبه ها را با کشیدن سوهان برآنها رفع نموده و سپس سمباده ای نیز برای رفع رسوبات و تراشه های فلز بر سطح آن می کشند. ظروف مسی ساخته شده پس از اتمام مراحل ساخت، جهت سفیدکاری به کارگاه سفیدگری برده می شود. در این کارگاه عمل سفیدگری توسط مواد مخصوص و به کمک ابزار و وسایلی صورت می گیرد. مواد لازم جهت سفید نمودن ظروف مسی شامل پودر نشادر، پنبه و قلع می باشد. برای انجام عمل سفیدگری، ابتدا ظرف را شسته و تمیز می نمایند. سپس آن را روی آتش گرفته تا به خوبی داغ شود. بعد مقداری از قلع جامد را بر روی ظرف مالیده که بلافاصله به علت بالا بودن حرارت بدنه ی ظرف، ذوب می شود. سپس پنبه را در پودر نشادر زده و آن را محکم بر روی ظرف می کشند. با تکرار این عمل، قلع بر تمامی سطح ظرف منتقل می شود تا ظرف سفید شده و آماده ی قلمزنی گردد.

قلمزنی محصولات مس و برنج

یکی از ظرایف صنایع دستی ایران، قلمزنی بر روی انواع فلزات و آلیاژهاست که سابقه ای بسیار طولانی دارد. قلمزنی هنر نقر(کندن) نقوش بر اشیاء فلزی است. این هنر در کشورمان همواره با

استیل ایرانی ملازمت داشته و نقوش آن، گل و بته های ایرانی بوده است در نقر فلز معمولاً منقاش قلمزن، تراشه های فلزی یا ناهمواری هایی در حدود خطوط شکاف ها باقی می گذارد و استاد قلمزن یعنی صنعت گری که کاراو قلمزنی است، در پایان کار، این تراشه ها را با کاغذ سمباده پاک می کند و خطوط را هموار می سازد. به هرحال قلمزنی هنری است که طی آن هنرمند قلمزن، نقوش اصیل و سنتی را با ابزار و وسایل ساده و دستی ولی با مهارت و هنرمندی، بر روی شی ء مورد نظر نقر می کند. درگذشته هنرمندان این رشته در زمینه ی ساخت و پرداخت انواع ظروف و آثار دیگری از فلزات و آلیاژهای مختلف فعالیت داشتند و بر روی طلا و نقره نیز به قلمزنی می پرداختند۔ ولی در حال حاضر، کار این گروه بیشتر به نقش نشاندن بر روی مس و برنج و آلیاژهای مختلف و ندرتاً به قلمزنی بر روی نقره محدود می شود. همچنین درگذشته هنرمندان این رشته اشیاء و آثار و محصولاتی را که به قلمزنی روی آن می پرداختند، خودشان تهیه می کردند. درحالی که هم اینک این کار توسط کارگاه های ساخت انجام می شود و کمتر اتفاق می افتد که صنعت گر قلمزنی، خود کار ساخت شیء را نیز انجام دهد.

برای قلمزنی ابتدا پشت سطح شیء یا اثری را که قرار است، قلمزنی کنند، با قیر می پوشانند تا ظرف طی مرحله ی قلمزنی بر اثر ضربات چکش و فشار قلم، تاب برنداشته و هم از سر و صدای زیاد جلوگیری شود. برای این عمل یعنی قیراندود کردن پشت کار، قیر جامد را در دستگاه ذوب قیر ذوب می کنند. سپس قیر ذوب شده را به صورت لایه لایه روی محل مورد نظر می کشند تا قشر نسبتاً ضخیمی تشکیل گردد. پس از سرد شدن ظرف، با کشیدن دو غاب سفیدی محل مورد قلمزنی را جهت طراحی آماده می کنند. دو غاب مذکور صرفاً برای بهتر نمایان شدن خطوط طراحی می باشد که به وسیله ی مداد کشیده می شود. طراحی طرح های ظروف قلمزنی که اکثراٌ از طرح های سنتی الهام می گیرد، به چند طریق به مرحله ی اجرا گذاشته می شود:

۱- رسم طرح توسط شخص قلمزنی که در طراحی نیز مهارت دارد مستقیماً برروی سطح مورد نظر

۲- رسم طرح برروی کاغذ، و سوزنی نمودن خطوط اصلی، سپس به وسیله ی کوبیدن سمبه (پارچه ای که درون آن را از گرد زغال یا جوهر پر نموده اند) برروی کاغذ، اثر قسمت های سوراخ شده را بر روی سطح کار، ایجاد و سپس شروع به قلمزنی می نمایند. در حال حاضر در اصفهان یعنی مهمترین مرکز ساخت و قلمزنی مس و برنج، حدود ۸۱٪ از قلمزنان خود طراح و اجرا کننده می باشند. حدود ۷٪ از طرح های دیگران استفاده نموده و طرح های خریداری شده را که بر روی کاغذ کشیده شده مورد استفاده قرار داده و کپی کاری می کنند، ۱۲٪ دیگر نیز صرفاً به خرده کاری می پردازند. زمانی که طرح ها و نقوش روی کار پیاده شدند، به وسیله ی ابزاری به نام نیم بر یا قلم خطوط اصلی را کنده کاری می کنند. آن گاه زمینه های کار را به وسیله ی ابزارهای مختلف که انواع گوناگون قلم فلزی می باشد نقش می زنند و به اصطلاح پر می کنند. سپس نوبت روسازی است که در این مرحله روی طرح ها را با قلم هایی که بر سرآنها نقش مایه های مختلفی حک شده است، تزیین می نمایند.

قلم های این مرحله عبارتند از: حصیری، قلم گیری، گرسواد، سمبه، یک تو، نیم ور، کلفتی، کف تخت و ... که این نام گذاری متناسب با نقش های حک شده بر سر هر کدام می باشد. قلم هایی که در زمینه سازی به کار می روند، عبارتند از: شوته، گرسوم، تک، یک تو. قلمزنی به شیوه های مختلفی انجام می شود، در صورتی که فقط گود کردن خطوط موردنظر صنعت گر باشد، کار تقریباً ساده است. چه آنکه این کار به سادگی قابل انجام بوده و وی می تواند به کمک ضرباتی که بر خطوط وارد می آورد، به آنها حالت فرورفتگی بدهد ولی در اکثر موارد، قلمزنی بر روی فلز به طور برجسته انجام می شود یا ترکیبی از نقوش برجسته و فرورفته است که در این صورت می بایست قسمت های متن طرح با کمک ابزاری خاص کوبیده و گود شود تا خطوط برجسته بماند و خودشان را نشان دهند. گاهی نیز استادکار مربوطه ناچار است برای تکمیل کار از دو سوی محصول به قلمزنی بپردازد، که در این صورت بعد از اتمام قلمزنی یک روی محصول، قیر آن را پاک کرده و روی دیگرش را در قیر قرار می دهد و عمل قلمزنی را به انجام می رساند.

بدیهی است در شرایطی که فرضاً قلمزنی بر روی شیء همواره نظیر(سینی، بشقاب، کاسه و...) مورد نظر باشد، این کار به سهولت امکان پذیر بوده و صنعت گر مشکلی نخواهد داشت. ولی چنانچه شیئی که قلمزنی بر روی آن انجام می شود، دارای حالت کروی یا بسته باشد (نظیر تنگ های دهان تنگ، گلدان و...) صنعت گران معمولاً قسمتی را که باید برجسته نمایانده شود، به طور مجزا ساخته و آن را به گونه ای کاملاً ظریف بر روی کار لحیم می کنند. قسمتی که به طور افزوده بر روی محصول قرار می گیرد، برای آنکه از زیبایی فرآورده نکاهد، معمولاً با نقوش فرورفته ا ی که لبه ی آن را با سطح محصول پیوند می دهد، محاط می شود. گاهی نیز هنرمند قلمزن برحسب ضرورت یا بنا به ذوق و سلیقه ی خود به مشبک کاری، ترصیع و طلاکوبی محصول می پردازد.

نقوشی که امروزه مورد استفاده ی قلمزنان قرار می گیرد، بسیار متنوع بوده ومتداولترین آنها عبارتند از: مشبک (که خود نوعی از قلمزنی می باشد)، اسلیمی، ختایی، گل و بوته ی شاه عباسی، مسجد شیخ لطف ا...، منبت، اشکال حیوانی، شکار و... که در واقع این طرح ها از نگاره های عامیانه یا سنتی الهام و مایه گرفته است، در مرحله ی قلمزنی از وسایلی استفاده می شود که عمدتاً عبارتند از:

۱- انواع قلمها (که گاه تعدادشان به ۱۴۰ یا بیشتر نیز می رسد.) ۲- پرگار (در اندازه های مختلف) ۳- چکش ۴- متر ۵- قیچی ۶- دستگاه ذوب قیر

پس از اتمام کلیه ی عملیات قلمزنی، قیر را به وسیله ی حرارت از محصول جدا كرده و باقیمانده ی آن بر بدنه ی ظرف را نیز توسط نفت پاک می کنند. سپس ظرف جهت هموار کردن یا صاف کاری و در صورتی که قطعات جداگانه ای داشته باشد، به منظور سوار کردن قطعات و لحیم کاری، به کارگاه صنعت گر سازنده برده می شود. البته لحیم کاری در این مرحله توسط آلیاژ قلع صورت

می گیرد تا قسمت لحیم شده هم رنگ زمینه ی ظرف باشد و صاف کاری نیز توسط چکش چوبی یا چکشی که بر سر آن چرم قرار داده شده (جهت صاف کردن و هموار کردن ظرف که در هنگام قلمزنی تاب برداشته، فرورفتگی و برآمدگی پیدا کرده) انجام می پذیرد. پس از صاف کاری و چسباندن قطعات، ظرف جهت پرداخت شدن به کارگاه پرداخت کاری برده می شود و به وسیله ی فرچه با صابون تمیز و پرداخت می گردد. بعد از آن، از یک نوع واکس مخصوص یا دوده برای جلای کار استفاده می شود، ذکر این نکته ضروری است که تا حدود ۳۰ سال قبل، کار پرداخت تماماً با دست صورت می گرفته است ولی در حال حاضر به وسیله ی دستگاه فرچه نیز صورت می پذیرد.

مرحله ى نهایی و تکمیلی کار سیاه کاری است که در کارگاه قلمزنی انجام می شود، به این ترتیب که سطوح قلمزنی شده را به وسیله ی مخلوطی از دوده و واکس می پوشانند، به نحوی که کلیه ی قسمت های فرورفته از این مخلوط پر شود. سپسں سطح کار را به وسیله ی قطعاتی از پارچه پاک کرده و صیقل می دهند، لذا کلیه ی جزییات قلم خورده و فرورفته به رنگ سیاه و قسمت های برجسته به رنگ اصلی ظرف درمی آیند که البته این امر موجب نمایاندن بیشتر و بهتر خطوط طرح و در نتیجه زیبایی فزونتر محصول می شود. در حال حاضر علاوه بر اصفهآنکه قلمزنی مس و برنج در آن از رونق فوق العاده ا ی برخوردار است، در شهرهای تهران، طبس و کرمانشاه نیز قلمزنی روی مس تا حدودی مرسوم و متداول است.

ساخت و قلمزنی نقره

تهیه و ساخت اشیاء نقره ا ی و قلمزنی روی آنها از گذشته های بسیار دور در ایران رواج داشته و در حال حاضر نیز در شهرهای شیراز، اصفهان، تبریز و تهران گروه هایی از هموطنانمان مشغول کار در این زمینه هستند.

ویژگی تولید محصولات نقره ا ی و قلمزنی نقره در شهرهای فوق به شرح زیر می باشد:

شیراز: شیراز از قدیم مرکز عمده ی نقره سازی و قلمزنی روی نقره بوده است ولی در حال حاضر کاهش تعداد صنعت گران همراه با گرانی نقره، از رونق این رشته کاسته است. معمولاً در کارگاه های قلمزنی ابتدا طرح را به طور ذهنی و بدون استفاده از الگو بر روی محصول پیاده نموده و سپس با چکش و قلم آهنی آن را قلمزنی می نمایند، معمولاً قلم را نیز خود صنعت گران می سازند.

اصفهان: نقره سازی و نیز قلمزنی نقره در اصفهان مانند دیگر صنایع دستی دارای پیشینه ی تاریخی و رونقی چشم گیر است. تعداد شاغلین در این رشته نیز در مقایسه با شهرهای دیگر بیشتر و طبعاً میزان تولید هم بالاتر است.

تبریز: اگرچه صنعت نقره سازی در تبریز از سابقه ا ی طولانی برخوردار است ولی در حال حاضر رونق گذشته را ندارد که علت اصلی آن را باید کمبود صنعت گران نقره کار، افزایش دستمزدها و گرانی بهای نقره دانست.

تهران: در حال حاضر در تهران نیز فعالیت هایی در زمینه ی ساخت و قلمزنی نقره مشاهده می شود.

قلمزنی فرآورده های نقره در دو مرحله و در دو کارگاه مجزا از هم صورت می گیرد:

۱- کارگاه ساخت ۲- کارگاه قلمزنی

ساخت محصولات نقره ای

ماده ی اولیه ی مورد نیاز هنرمندان نقره کار نقره، (با عیار ۸۴) است که به صورت ورق، سکه های نقره و اشیاء قدیمی در دسترس قرار دارد. ابتدا نقره را ذوب کرده و به صورت شمش درمی آورند، بعد با نورد این شمش ها را تبدیل به ورق های نقره می نمایند و سپس با قیچی آنها را به اندازه های دلخواه بریده و لحیم می نمایند و با چکش آن را به شکل دلخواه درمی آورند. اشیاء ساخته شده در این کارگاه ها عبارتند از: سرویس چای خوری، گلدان، شمعدان، جعبه، کاسه، قندان، قاب عکس و...

قلمزنی محصولات نقره

پس از ساخت محصول نقره ا ی آن را به کارگاه قلمزنی می برند. در کارگاه قلمزنی ابتدا طرح را به طور ذهنی و بدون استفاده از الگو بر روی محصول پیاده نموده و سپس با چکش و قلم آهنی آن را قلمزنی می نمایند که قلم ها معمولاً به وسیله ی خود صنعت گران ساخته شده است. بعد از قلمزنی برای پرداخت و صیقل دادن، بار دیگر فرآورده را به کارگاه بازگردانده و پس از این مرحله، آن را به بازار عرضه می نمایند.

وسایل کار نقره کاران و قلمزنان نقره شامل انواع سوهان، قیچی، مته، قالب، قلم های فلزی، اره ی کمانی، انواع مختلف چکش، سندان، پرگار، میز چوبی، انواع گیره، و چرخ پرداخت است و شیوه ی کار نیز همان است که در مورد ساخت و قلمزنی مس و برنج گفته شد.