در این مقاله قصد داریم شما هنر دوستان را بیش تر با هنر اصیل قلم زنی آشنا کنیم .پس با تیم حرفه ایی ردکلاک همراه باشید.
قلم زنی چیست؟
قلم زنی در لغت به معنای تزئین و کندن نقوش بر روی اشیای فلزی می باشد . همان طور که گفتیم هنر قلم زنی از هنر های سنتی ایران محسوب می شود که عبارت است از ایجاد نقش بر روی اشیای فلزی. این اشیای فلزی عموما از جنس طلا، نقره، مس و برنج هستند که هنرمند، با ضربه چکش به انتهای قلم، نقش هایی را بر روی این اشیاء بوجود می آورد.
قلمزنی و هنرهای دیگر از این دست تنها فعالیت انسان مسلط و یا صنعتگر و ابزارساز در به کار بردن قلم و چکش بر روی قطعه یا ظرف فلزی نیست بلکه بر گرفته از شوق و دیگر وجوح تمایز انسانی در بکارگیری تعمق و تعمل وی می باشد. انسانی باهوش و زیرک که با جوهرذکاوت دست به مکاشفه ای عمیق در طبیعت و مخلوقات می زند و به تکاپویی بر می خیزد که موجب بروز و تبلور حرکتی انفعالی خودآگاه به نام خلق اثر هنری که آمیخته ای از شعف ناخودآگاه فطری در بطن و ابزار و ادوات و مواد و مصالح در جهان مادی است می گردد.
هنر قلم زنی از جمله هنر هایی می باشد که در ایران قدمت سه هزار ساله دارد...
پیشینه قلم زنی به زمان سکاها یا سیت ها نسبت داده می شود که نژاد آریایی داشتند. از آثار مهم به دست آمده در هزاره اول، جام طلای حسنلو است که در ۱۳۳۶ کشف شد و دارای نقوش برجسته چون خدایان سوار بر گردونه یا ارابه است. همچنین، جام های طلای مارلیک از آثار قلم زنی این دوره می باشد. آثار قلم زنی اندکی از دوره مادها که در سده هفتم ق.م در شمال ایران روی کار آمدند، به یادگار مانده است. اشیای به دست آمده از آذربایجان حاکی از آن است که از نفوذ سکاها به تدریج کاسته شده و سبک مادها در این زمان جای آن را گرفته است.
پس از كشف فلزات دیگر و آلیاژی چون مفرغ، تحول و تنوع بسیاری در ساخت آثار فلزی پدید آمد. آثار مفرغی بدست آمده در لرستان مربوط به عصر مفرغ (سه هزار سال قبل از میلاد ) می باشد. با تشكیل حكومت هخامنشی هنر فلز كاری تحول یافته و جایگاه ویژه ای در صنعت این دوره پیدا كرد
دوره هخامنشی اوج هنر فلزکاری در زمین های ریخته گری، چکش کاری، ترصیع و... است؛ چرا که آنها به تصویرگری حیوانات، سربازها واسطوره ها در قلم زنی عقیده داشتند. ولی به دلیل حمله اسکندر و آتش زدن تخت جمشید آثار بسیاری نابود شد و به دستور او گداخته و به سکه تبدیل شد. از جمله اشیاء شناخته شده در دوره هخامنشی، دو لوح سیمین به وزن ۴ کیلوگرم و زرّین به وزن ۵ کیلوگرم است که در موزه ملّی ایران نگهداری می شود. زمان ساسانیان در سال ۲۲۴ تا ۶۵۰ میلادی، به دلیل گسترش بازرگانی میان ایران، یونان و روم، هنرهای ایرانی از هنر یونانی و رومی تأثیر گرفت. ساخت اشیاء در این دوره، به سه طریق چکش کاری بر ورق سرد، ریختگی و ساخت ظروف آستردار از ورق، و تراش با چرخ انجام می شد. مرسوم ترین ظروف این دوره سینی بود. ساسانیان تصاویر شكار و مراسم پادشاهان مثل مراسم هدیه دادن را قلم می زدند.
در حال حاضر برای انجام قلم زنی، داخل یا پشت اشیای فلزی را از گچ و قیر پر می کنند تا ضربه چکش به قلم، باعث ایجاد سوراخ نشود همچنین وجود قیر و گچ از سر و صدای ایجاد شده از چکش و قلم، جلوگیری می کند.
پس متوجه شدیم که با ضربه چکش به انتهای قلم، خطوط و نقش های دلخواه ایجاد می شوند. برای این کار انواع مختلفی از قلم وجود دارند که هر کدام نوع مشخصی از خطوط را بوجود می آورند. وقتی کار ایجاد نقش روی فلز تمام شد، روی شیار ها، پودر زغال می ریزنند و سطح فلز را با روغن جلای سیاه می پوشانند. به این ترتیب در نهایت، فرو رفتگی ها تیره تر به نظر می رسند که باعث زیبایی قلم زنی می شود.
طرح قلم زنی
طرح قلم زنی متنوعی دراین هنر ایرانی وجود دارد. قلمزنی هنری است که پیشینه آن به دوره سکا ها بر می گردد. عده ای اعتقاد دارند که سکا ها از نژاد آریایی بوده و از شمال فلات ایران به ایران مهاجرت کرده اند و بسیاری دیگر بر این باورند که سکا ها، ساکنین همیشگی ساحل دریا خزر بوده اند. به هر حال می توانیم نتیجه بگیریم که هنر قلمزنی، هنری کهن است که در سرزمین ایران، قدمت طولانی دارد. برای اثبات این موضوع می توانیم به جام های زرین که در مناطق مختلف ایران کشف شده اند اشاره کنیم. از جمله جام زرین حسنلو که از تپه حسنلو در نزدیکی روستای نقده در استان آذربایجان غربی کشف شده است. همچنین جام های زرین مارلیک که از تپه مارلیک بدست آمده اند همه از جنس طلا بوده و قلمزنی روی آن ها انجام شده است. وسایل مورد نیاز برای قلمزنی، چکش، انواع قلم و سطوح فلزی می باشد، بنابراین بدیهی است که در قرون گذشته این هنر رایج شده باشد. البته این نکته مهم را هم در نظر بگیرید که نمی توانیم قدمت ظروف قلمزنی زرین را به درستی تخمین بزنیم زیرا میزان اکسید شدن یا ترکیب شدن طلا در طی هزاران سال بسیار اندک است. پس شاید تعدادی از ظروف قلمزنی طلای موجود در موزه ها هم تقلبی باشند! به موضوع اصلی مطلب باز می گردیم. گفتیم که به نظر می رسد از دوره سکا ها و ماد ها، هنر قلمزنی روی ظروف به خصوص ظروف طلا، رایج شده باشد. پس از آن با قدرت گرفتن پارس ها و بوجود آمدن سلسله هخامنشیان، اهمیت این هنر افزایش پیدا کرد. در زمان حکومت سلسله هخامنشیان، اسناد مهم تاریخی مانند زمان و چگونگی فتح سرزمین ها یا ساخت شهر ها بر روی لوح های مفرغی نوشته می شد که به همراه نقش هایی از پادشاه زمان نیز بود. ساخت این کتیبه ها و لوح ها تنها به دست استادان قلمزنی انجام می شد.
هنر قلم زنی در دوره اسلامی
بعد از فتح ایران توسط اعراب و با ورود دین مبین اسلام و پذیرش آن توسط ایرانیان، هنرمندان تحت تاثیر آیین همه جانبه نگر جدید قرار گرفتند و با تداوم هنر ساسانی با توجه به حرمت استفاده از طلا و نقره ظروف ساخته شده در اوایل این دوره بسیار اندک است و در فرجام از این دو فلز گران بها برای ترصیع فلزات دیگر مثل مفرغ و آهن استفاده شده است.
در سده های آغازین اسلامی، اعراب، هنر قلم زنی دوره ساسانی را مورد تقلید قرار داده و در سده های بعد در اثر علاقه هنرمندان ایرانی به مذهب و گرایش آنان به اسلام، با تأثیرپذیری از باورهای اسلام، در آفرینش آثار لزی کشیدند و کم کم نقوش طرح های بومی و اسطوره ای ایرانی جای خود را به خطوط کوفی و آیات و احادیث داد. سلجوقیان در اوایل سده پنجم قمری از ترکستان به ماوراءالنّهر آمدند و سکونت گزیدند و سپس خراسان را متصرّف شدند.
در دوره سلجوقیان، هنر قلم زنی همچون سایر رشته های هنری حمایت شد و گسترش چشم گیری یافت. ایجاد نقوش گیس باف شامل نوارهایی در تزئینات ظروف به شیوه و سبک بسیار زیبا متداول شد. در این دوران، ترصیع فلزات به صورت مفتول های طلا، مس و نقره و یا ترصیع ظروف مفرغی با مفتول مس رایج شد. از کارهای بسیار زیبا در این دوره، مشبک کاری روی فلز است. ظروف سلجوقیان عمدتاً دو خصوصیت داشت: یكی خوشنویسی خطوط و دیگری استفاده از خط كوفی در قلم زنی.
سبک های قلم زنی
قلم زنی عموما در ایران به سه سبک مختلف انجام می شود که به شرح زیر می باشد:
سبک شیراز سبک اصفهان سبک تبریز
سبک شیراز
بر اساس نظر استادان قلم زنی، قدیمی ترین آنها، سبک شیراز است. در سبک شیراز بیشتر از نقش های مربوط به تخت جمشید و گل و مرغی استفاده می شود . معمولاً جنس ظرف از نقره(silver) است. سبك هنری قلمزنی در شیراز پیرو سبك هنری مورد استفاده در سكاها، هخامنشیان و ساسانیان است.
سبک تبریز
قلم زنی تبریز یکی از شاخه های اصیل قلمزنی کشور محسوب می شود که در کنار سبک های اصفهانی و شیرازی بسیار معروف پر طرفدار است. سبک تبریز هم با حرکت مچ، نقش ها شکل می گیرند در این سبک بسیار زیبا و لوکس، خبری از چکش و قیر اندود کردن پشت ظروف نیست و تنها با فشار دست بر روی قلم طرح های سطحی و بدون داشتن عمق مثل انواع برجسته یا نیمه برجسته ایجاد می گردند.
سبک اصفهان
در این سبک دو نوع مختلف قلم زنی ریز و برجسته پیاده سازی می شود. در قلم زنی سبک اصفهان از ضربات مختلف چکش برای ایجاد نقش ها استفاده می شود. همچنین در نوع قلم زنی برجسته، فرو رفتگی ها و برجستگی های کار، بسیار ملموس است به طوری که طرح، سه بعدی به نظر می رسد. در طراحی بسیاری از ضریح های امامان شیعه از قلم زنی برجسته سبک اصفهان استفاده شده است
قلم زنی روی مس
قلم زنی روی مس در حال حاضر طرفداران بسیاری دارد. قلم زنی روی مس به خصوص برای کسانی که به تازگی با این هنر آشنا شده و بضاعت خرید ظروف نقره را ندارند می تواند بهترین انتخاب باشد. درست است که قلم زنی بر روی طلا و نقره ارزش تمام شده بیشتری دارد ولی قلم زنی روی مس هم جایگاه ویژه ای داشته و یک اثر هنری به حساب می آید. ظروف مسی بسیاری وجود دارند که برای انجام قلم زنی مناسب می باشند. برای مثال، گلدان های مسی، سینی ها و به علاوه تابلو های مسی نمونه های مناسب و محبوب از اشیای مسی می باشند که مخصوصاً با ایجاد طرح های نوشتاری نستعلیق، نتیجه زیبایی را خلق خواهد شد. غیر از مس، اشیای برنز و برنج هم انتخاب مناسبی برای قلم زنی هستند.
مراحل ساخت یک اثر قلمزنی
قبل از شروع کار با قلم و چکش ابتدا باید کار را قیرریزی کرد و سپس طرح را روی کار انتقال داد.
قیرریزی ظروف به دو صورت انجام می شود که به شرح زیر می باشد.
قیرریزی بوم های تخت و مسطح روش قیرریزی بوم یا ظروف مدور و توخالی
قیرریزی بوم های تخت و مسطح
در این شیوه ابتدا باید سطوح بوم را پاک و تمیز کرد به گونه ای که چربی و رطوبت روی آن نباشد تا قیر به خوبی بر آن بنشیند. در این روش ابتدا کنار حجم یا بومی را که قرار است قیرریزی شود به وسیله مقوا، سنگ، چوب یا آجر، مسدود می کنند تا قیر از روی آن بر زمین نریزد. خیس کردن سطح دیواره با آب ضروری است تا قیر به آن نچسبد. اگر دیواره شکاف داشته باشد قیر از آن به بیرون رسوخ می کند. پس از آن با استفاده از ملاقه یا کفگیر به آرامی قیر ذوب شده را روی فلز می ریزند تا به قطر و ضخامت دلخواه درآید پس از سرد و خشک و سفت شدن قیر دیواره آن را برمی دارند و کار را روی لوح شروع می کنند.
روش قیرریزی بوم یا ظروف مدور و توخالی
در این روش پس از پاک کردن ظرف، آن را حرارت می دهند و سپس با ملاقه قیر را درون ظرف می ریزند تا کاملاً پر شود، باید دقت کرد که قیر به گونه ای در ظرف ریخته شود که حباب یا هوا داخل قیر نشود و ظرف کاملاً از قیر پُر شود. اگر هوا داخل قیر برود در اجرای کار مشکلاتی ایجاد خواهد کرد.
وقتی ظرف یا بوم آماده شد مرحله اجرای عملی کار و چسباندن طرح روی کار آغاز می شود. چسباندن طرح یا به اصطلاح پیاده کردن طرح به روش های زیر انجام می شود:
روش گرده کردن
در این شیوه هنرمند طرح آماده شده را روی قطعه فلزی از جنس برنج قرار می دهد و با چکش و قلم سنبه، آن را مشبک کرده و خطوط طرح را با نوک قلم، روی برنج سنبه سوراخ می کند، تا هنگام گرده کردن طرح، خطوط طرح به آسانی بر روی کار منتقل شود و سپس این کاغذ سُنبه شده را روی بوم می چسباند و با گرده زغال که در تکه پارچه ای قرار دارد، بر روی کاغذ سنبه شده می کشد که از سوراخ های کاغذ، پودر زغال روی بوم منتقل می شود و سپس با مداد خطوط طرح را مشخص کرده و اجرای کار را شروع می کند.
اجرای مستقیم طرح روی بوم
در این روش هنرمند به وسیله مداد یا ابزار تیز مثل قلم نیم بُر و قلم سنبه به طور مستقیم طرح را بر روی فلز منتقل می کند. در شکل پرگار، تسمه، قالب و بوم فلزی مدور دیده می شود.
شیوه استفاده از کاغذ کُپی
در این روش ابتدا سطح بوم را پاک می کنند و چربی و گرد و خاک آن را می گیرند. سپس کاغذ کپی را با چسب روی آن می چسبانند. بعد اصل طرح را روی کاغذ کپی، بر روی بوم فلزی قرار می دهند و با مداد روی خطوط طرح می کشند تا طرح روی بوم منتقل شود، سپس طرح و کاغذ کپی را برمی دارند و خطوطی را که آشکار نشده، با مداد مشخص می کنند تا اجرای قلمزنی آسان شود.
انواع سبک های قلم زنی
این نوع قلم زنی در اصفهان به جنده کاری معروف است که ابتدا پشت کار را قیر کرده، سپس طرح را روی کار کاربن(Carbon) می کنیم و با استفاده از قلم نیم بر طرح را تثبیت می نماییم. پس از تثبیت طرح، قیر را از پشت کار خارج کرده و این بار سطح پردازش شده را قیر می کنیم و توسط قلم های جنده کاری که عبارتند از: قوشه، کف رو، کف تخت و غیره ظرف را برجسته می کنیم.
خطوط نیم بر شده در پشت کار راهنمای عمل قلم زنی می باشد. پس از اینکه عمل برجسته کاری صورت گرفت، مجدداً قیر را به سمت اولیه گردانده و در این مرحله روسازی و زمینه کردن کار انجام می پذیرد.
در این قلم زنی به جای استفاده از قلم های برجسته کاری از قلم های معمولی استفاده می کنیم و به جای اینکه کار را از پشت برجسته کنیم، از طرف مقابل آنقدر زمینه را پائین می بریم که سطح پردازش شده نمایان شود.
در این روش، کار پس از قیر شدن طراحی شده و سپس نیم بر و رو سازی و زمینه می گردد که دارای برجستگی نمی باشد و بیشتر از طرح های گل و مرغ اسلیمی و ... استفاده می گردد.
در این روش کار به جای استفاده از چند قلم تنها از یک قلم استفاده شده و این قلم، عمل قلم زنی را انجام می دهد. در واقع در این نوع قلم زنی توسط قلم تیزی گوشت فلز کنده می شود.
در این روش به جای اینکه در ریزه قلم زنی زمینه بزنیم یا در برجسته کاری زمینه را بخوابانیم، زمینه را از سطح فلز جدا می کنیم. از این روش معمولاً در قدیم در ساخت و سازهای چراغ های فانوسی و محل هایی که قرار است از آنها آب عبور کند استفاده می شد.
سخن آخر
تیم ردکلاک در این مقاله قصد داشت مفاهیم اولیه قلم زنی را برای شما بازگو کند ودر مقالات بعدی قصد دارد موضوعات بیش تری را در حوزه این هنر برای شما هنر دوستان ارائه کند.ممنون از همراهی همیشگی شما
نظر کاربران
