۱. شیوه قیرریزی ظروف یا بوم های قلمزنی
قیرریزی ظروف به دو صورت انجام می شود:
قیرریزی بوم های تخت و مسطحدر این شیوه ابتدا باید سطوح بوم را پاک و تمیز کرد به گونه ای که چربی و رطوبت روی آن نباشد تا قیر به خوبی بر آن بنشیند. در این روش ابتدا کنار حجم یا بومی را که قرار است قیرریزی شود به وسیله مقوا، سنگ، چوب یا آجر، مسدود می کنند تا قیر از روی آن بر زمین نریزد. خیس کردن سطح دیواره با آب ضروری است تا قیر به آن نچسبد. اگر دیواره شکاف داشته باشد قیر از آن به بیرون رسوخ می کند. پس از آن با استفاده از ملاقه یا کفگیر به آرامی قیر ذوب شده را روی فلز می ریزند تا به قطر و ضخامت دلخواه درآید پس از سرد و خشک و سفت شدن قیر دیواره آن را برمی دارند و کار را روی لوح شروع می کنند.
روش قیرریزی بوم یا ظروف مدور و توخالیدر این روش پس از پاک کردن ظرف، آن را حرارت می دهند و سپس با ملاقه قیر را درون ظرف می ریزند تا کاملاً پر شود، باید دقت کرد که قیر به گونه ای در ظرف ریخته شود که حباب یا هوا داخل قیر نشود و ظرف کاملاً از قیر پُر شود. اگر هوا داخل قیر برود در اجرای کار مشکلاتی ایجاد خواهد کرد.
۲. شیوه های انتقال طرحوقتی ظرف یا بوم آماده شد مرحلهٔ اجرای عملی کار و چسباندن طرح روی کار آغاز می شود. چسباندن طرح یا به اصطلاح پیاده کردن طرح به روش های زیر انجام می شود:
روش گرده کردندر این شیوه هنرمند طرح آماده شده را روی قطعه فلزی از جنس برنج قرار می دهد و با چکش و قلم سنبه، آن را مشبک کرده و خطوط طرح را با نوک قلم، روی برنج سنبه سوراخ می کند، تا هنگام گرده کردن طرح، خطوط طرح به آسانی بر روی کار منتقل شود و سپس این کاغذ سُنبه شده را روی بوم می چسباند و با گرده زغال که در تکه پارچه ای قرار دارد، بر روی کاغذ سنبه شده می کشد که از سوراخ های کاغذ، پودر زغال روی بوم منتقل می شود و سپس با مداد خطوط طرح را مشخص کرده و اجرای کار را شروع می کند.
اجرای مستقیم طرح روی بومدر این روش هنرمند به وسیله مداد یا ابزار تیز مثل قلم نیم بُر و قلم سنبه به طور مستقیم طرح را بر روی فلز منتقل می کند. در شکل پرگار، تسمه، قالب و بوم فلزی مدور دیده می شود.
شیوه استفاده از کاغذ کُپیدر این روش ابتدا سطح بوم را پاک می کنند و چربی و گرد و خاک آن را می گیرند. سپس کاغذ کپی(Copy) را با چسب روی آن می چسبانند. بعد اصل طرح را روی کاغذ کپی، بر روی بوم فلزی قرار می دهند و با مداد روی خطوط طرح می کشند تا طرح روی بوم منتقل شود، سپس طرح و کاغذ کپی را برمی دارند و خطوطی را که آشکار نشده، با مداد مشخص می کنند تا اجرای قلمزنی آسان شود.
انواع سبک های قلم زنی
1. برجسته کاری:
این نوع قلم زنی در اصفهان به جنده کاری معروف است که ابتدا پشت کار را قیر کرده، سپس طرح را روی کار کاربن(Carbon) می کنیم و با استفاده از قلم نیم بر طرح را تثبیت می نماییم. پس از تثبیت طرح، قیر را از پشت کار خارج کرده و این بار سطح پردازش شده را قیر می کنیم و توسط قلم های جنده کاری که عبارتند از: قوشه، کف رو، کف تخت و غیره ظرف را برجسته می کنیم.
خطوط نیم بر شده در پشت کار راهنمای عمل قلم زنی می باشد. پس از اینکه عمل برجسته کاری صورت گرفت، مجدداً قیر را به سمت اولیه گردانده و در این مرحله روسازی و زمینه کردن کار انجام می پذیرد.
2. نیمه برجسته کاری:
در این قلم زنی به جای استفاده از قلم های برجسته کاری از قلم های معمولی استفاده می کنیم و به جای اینکه کار را از پشت برجسته کنیم، از طرف مقابل آنقدر زمینه را پائین می بریم که سطح پردازش شده نمایان شود.
3. ریزه قلم زنی:
در این روش، کار پس از قیر شدن طراحی شده و سپس نیم بر و رو سازی و زمینه می گردد که دارای برجستگی نمی باشد و بیشتر از طرح های گل و مرغ اسلیمی و ... استفاده می گردد.
4. حکاکی:
در این روش کار به جای استفاده از چند قلم تنها از یک قلم استفاده شده و این قلم، عمل قلم زنی را انجام می دهد. در واقع در این نوع قلم زنی توسط قلم تیزی گوشت فلز کنده می شود.
5. مشبک کاری:
در این روش به جای اینکه در ریزه قلم زنی زمینه بزنیم یا در برجسته کاری زمینه را بخوابانیم، زمینه را از سطح فلز جدا می کنیم. از این روش معمولاً در قدیم در ساخت و سازهای چراغ های فانوسی و محل هایی که قرار است از آنها آب عبور کند استفاده می شد.
قیرکاریجهت قیر کردن اول می بایست قیر را عیار کرد.
طریقه عیار کردن قیر
جهت عیار کردن قیر می بایست قیر سفت را که تهیه نموده اید، در ظرفی قرار داده و آن را روی مشعل گذاشته تا آب گردد؛ سپس مقداری گچ را به نسبت مورد نیاز به آن اضافه می کنیم و مقدار کمی از آن را در یک ظرف آب سرد جهت امتحان می ریزید. پس از سرد شدن قیر در آب آن را برداشته و خم می کنید. قیر درست شده باید حالت انعطاف داشته باشد. بعد از عیار کردن قیر نحوه قیر کردن در کارهای مختلف متفاوت است؛ مثلاً اگر بخواهیم یک ورق مس را قیر نماییم، می بایست ورق را گذاشته و اطراف آن را توسط نوار های کارتنی و یا وسایلی مانند تکه های چوب و ... محصور نکنیم.
سپس قیر آب شده را روی آنها ریخته و برای اینکه ورق در هنگام کار از حالت خود خارج نشود، پشت قیر را چوب گذاشته و گذاشته تا سرد شود.
سبک تبریز و سبک اصفهان از دو سبک اصلی در قلم زنی ایران است. در سبک تبریز، برای حرکت قلم و انجام قلم زنی از حرکت و فشار مچ دست استفاده می شود و در سبک اصفهان از ضربات چکش. به همن سبب قلم تبریز صاف و کم عمق است ولی قلم اصفهان عمق تر می باشد.
قلم قلم زنی
قلم ها از جنس خشکه می باشد که در اندازهای مورد نیاز کشیده می شوند و نوک آنها توسط قلم زن ساخته می شود. سپس آنها را آب داده و جلا می نمایند تا آماده استفاده گردد.
طریقه آب دادن قلم
پس از ساخته شدن قلم آن را به وسیله مشعل حرارت می دهیم تا جایی که نوک قلم سرخ گردد. سپس تنها نوک قلم را سه مرتبه و هر مرتبه 3 ثانیه درون آب زده و بعد آن را کاملاً درون آب می اندازیم. باید توجه داشته باشیم که تنها نوک قلم را باید درون آب فرو ببریم، در غیر این صورت از همان نقطه شکننده می شود.
طریقه جلا دادن قلم هابرای جلا دادن قلم ها در صورت داشتن سنگ جلای رومی می توان نوک قلم را سنگ کشیده تا کاملاً سیقلی گردد؛ اما با توجه به اینکه سنگ رومی در بازار کمیاب می باشد، می توان از پماد جلاسنج استفاده نمود. به این طریق که مقداری از جلاسنج را روی پارچه برزنتی و یا پارچه لی ریخته و نوک قلم را روی آن می کشیم تا حدی که نوک قلم کاملا سیقلی گردد.
قلم های مورد استفاده در هنر قلم زنی و موارد استفاده آنهاقلم سایه، قلم جنس، قلم قطر، قلم کاربرد نیم بر، نیمبر بزرگ و کوچک سایز فولاد آب کاری حدود 5 تا 6 میلی متر برای تثبیت طرح روی کار، تیز بر کوچک و بزرگ سایز فولاد آب کاری حدود 5 تا 6 میلی متر برای بریدن و مشبک کاری، قلم پرداز کوچک و بزرگ سایز فولاد آب کاری حدود 5 تا 6 میلی متر جهت روسازی کار، قلم ناخونی کوچک و بزرگ سایز فولاد آب کاری حدود 5 تا 6 میلی متر جهت روسازی کار، قلم گرسم در شکلها و اندازه های متفاوت فولاد آب کاری حدود 5 تا 6 میلی متر جهت مات نمودن زمینه، قلم کاس در شکلها و اندازه های متفاوت فولاد آب کاری حدود 5 تا 6 میلی متر جهت تخت کردن زمینه و صیقلی کردن، سمبه کوچک و بزرگ سایز فولاد آب کاری حدود 5 تا 6 میلی متر جهت نشانه گذاری روی کار. هر چه ابعاد كار گسترده تر شود، اندازه قلم بزرگتر می شود.
وسایل دوده کردن کارتینر، روغن جلا، فرچه، دوده ( صنعتی یا طبیعی )
طریقه دوده کردن
ابتدا مقدار کمی از تینر(Paint thinner) را به روغن جلا اضافه می کنیم تا یک محلول رقیق به دست آید. با استفاده از فرچه، این محلول را روی سطح پردازش شده جا می دهیم. پس از اینکه تمام شیارها و برجسته ها حاوی این محلول شد، به نسبت مورد نیاز، دوده روی کار می پاشیم و توسط فرچه دوده را بین نواحی مختلف کار پخش کرده تا اینکه دوده کاملاً بین شیارهای کار را گرفته و آنجا را سیاه نماید.
قلمزنی فلزات، گوهرتراشی و مُهرتراشی
در جنوب مثلاً شیراز، مقصود آن روش کنده کاریست که در کتابهای هنرهای باختری آن را repousse می نامند و هنرمندان ایرانی آن را منبت کاری یا برجسته کاری و سازندة آن را منبت کار می نامند. منبت کاری یک نوع تغییر شکل نرم فلز است که با قلمهای نوک گرد و نیز تیز انجام می شود و از زیر و رو آن را چکش کاری می کنند.
در تهیه مقدمات این کار قلمزن (یا قلمزن منبت) شیئی را که باید روی آن قلمزنی شود با آمیخته ای از قیر و خاکستر گرم پر می کند که پس از خنک شدن سفت می گردد، به طوری که آن را می توان برید و شکل داد، معهذا آنقدر انعطاف دارد که وقتی قلمزن با قلم خود فلز را به عقب می زند راه می دهد برای اشیاء تخت مثل سینی، دوری و غیره یک تختهٔ چوبی به اندازه ظرف مزبور انتخاب و دو و نیم تا پنج سانتیمتر قیر و خاکستر روی آن می کشند و سینی و یا شیئی فلزی را گرم کرده روی آن می چسبانند.
کار که بدین ترتیب آماده شد آن را روی کنده چوبی که در اصفهان خیلی کوتاه است و به زمین فرو رفته است می گذارند. قلمزن کار را با یک تسمهٔ چرمی که دور آن شیئی و زانوانش بسته شده است گیر می دهد و در حالتی که زانو زده است پشت آن قرار می گیرد و آن شیئی را محکم فشار می دهد. وقتی که لازم شود که کار را بردارد زانوی خودش را بلند می کند و بدین ترتیب تسمه شل می شود و در آوردن آن آسان می گردد. در شیراز این کنده بلندتر است و یک تخته نشیمنی به کنار آن وصل شده است.
قلمزن پایش را روی تسمهٔ چرمی گذاشته فشار می دهد و کار را پایین نگه می دارد. قسمتهایی را که باید آرایش شود نخست با آمیخته ای از گچ و آب و سریش که زود خشک می شود رنگ می کنند، و نقشه و طرح مورد نظر را با مداد روی این زمینه می کشند با پرگار دایره ها را می کشند و رویهٔ آن را با فواصل مساوی از حاشیه تقسیم می کنند. در اصفهان کارهای زیادی را به صورت انبوه و پشت سرهم انجام می دهند معمولاً نقشه را روی کاغذ کشیده و خطوط اصلی را با سوزن سنبه می کنند. این الگو را روی زمینهٔ آمیخته گچ که در بالا اشاره شد قرار داده و با کیسهٔ خاک زغال روی آن گرد زغال می پاشند.
حال قلمزن آماده است که کار خود را با قلم و چکش قلمزنی که یک طرف آن صاف و طرف دیگر تیز است شروع کند. هر نوع طرح یک نوع قلم منبت کاری ویژهٔ خود دارد. قلمهای منبت کاری را از فولاد آبداده (خشکه) می سازند. نخستین اقدام در منبت کاری عبارت است از تعقیب خطوط اصلی (کار قلم گیری یا نیم بر) نقشه که برای آن با قلم منبت دارای لبهٔ خطی کوتاه (قلم پرداز) و یا قلم منبت دارای لبهٔ خطی بلند (قلم قرسوم) به کار می برند.
برای خطوط گرد تعدادی از قلمهای نیم کمانی به نام ناخنی که دارای خمهای گوناگون است به کار برده می شود. پس از اینکه خطوط اصلی منبت کاری شد زمینهٔ آن را با یک قلم بزرگ مربعی (قلم بوم یا قلم کف تخت) فرو می برند. در مورد کارهای مدور از یک قلم تخت بیضوی (قلم خوشه) استفاده می کنند، نیم وار هم قلم مربع شکل با گوشه های گرد است. پس از این دو عمل فلز باید خشک شده و تافته و یا نرم گردد پس از اینکه آن را از تختهٔ چسب جدا کردند روی کوره گرم می کنند و در مورد ظروف میان تهی، قیر و آمیختهٔ آن را گرم کرده بیرون می ریزند.
اگر قرار باشد نقش آن را برجسته کنند، قسمتهای مورد نظر را از پشت با چکش و با قلم خوشه برجسته می کنند. برای روسازی بار دیگر قیر به کار می برند. خطوط اصلی را تصحیح می کنند، با قلم سایه انداز روی آن را سایه می اندازند و زمینهٔ آن را دوباره چکش کاری می کنند تا دانه های یکنواخت داشته باشد این کار با قلمی که آن را قلم یک تو می نامند و ته گرد کوچکی دارد انجام می شود، برای دانه های ظریفتر از سنبه استفاده می کنند. قلمهای ویژه دیگر این کار برای روسازی یا کار قرسوم عبارتند: قلم دوتو که دارای دو دایره هم مرکز (متحدالمرکز) است، قلم درختی که دارای انتهای بیضی است، قلم بادامی که ته آن شکل بادام را دارد و قلم مویی که خطوط موازی مویی و قلم گُرسواد که خطوط متقاطع را علامت گذاری می کند.
اگر قرار باشد قسمتی از آن مشبک شود با قلم نوک تیز (قلم نیم بر) که اندازه های مختلف دارد به شکل خطوط راست یا منحنی در همین مرحله انجام می شود. بار دیگر قیر را برمی دارند و ناهمواری ها (پیلیس) را با سوهان کاری صاف می کنند. قطعه را بار دیگر تابیده و سپس شستشو می دهند. سیم را اغلب با دودهٔ چراغ و نفت یا با گوگرد سیاه می کنند پرداخت آخری رویهٔ نقره نقشهای برجسته را درخشان کرده و زمینهٔ آن را سیاه باقی می گذارد تا تضاد داشته باشد. در شمال ایران روش دیگری به کار برده می شود کنده کاری را هم به طور کلی قلمزنی می نامند ولی اگر بخواهیم که واژه درست آن را گفته باشیم باید آن را با قلم کندن نامید که معنی اش کنده کاری با قلم است.
در این بخش از کشور فلز در حقیقت به تکه های کوچکی بریده می شود. در اصفهان این نوع کار را قلم عکسی می نامند. در تهران، قم، کاشان و اصفهان اکثر کنده کاران هر دو روش را به کار می برند و اغلب ترکیب این دو روش وقتی به کار می رود که روی سطح قلمزنی شده حکاکی شود تا جزییات خطوط و سایه ها به طرز جالبی مشخص گردد. در محلهایی که حکاکی می کنند برای برداشتن سواله ها دو روش مختلف را توأم می سازند. در شمال کشور مثل تبریز و زنجان و تهران ابزار کنده کاری دسته های چوبی دارد. حکاک قلم را با فشار دادن روی دستهٔ آن به داخل فلز فرو می کند.
در مرکز ایران یعنی اصفهان و کاشان ابزار حکاکی شبیه به قلم های منبت کاری است به جز اینکه این ابزار لبه های تیزی دارند که با زاویه ۶۰ درجه بریده شده اند و همیشه روی سنگ سمباده آن را تیز می کنند. حکاک با ضربات مرتبی که با چکش سبک وارد می آورد قلم خود را حرکت می دهد و خطوط نقشه را دنبال می کند. یک نوع دیگر از کارهای تزیینی سوراخدار کردن یعنی مشبک یا شبکه سازیست که از مصدر شبک عربی گرفته شده است و معنی آن در عربی تورسازی است. این کار اغلب به وسیلهٔ حکاک انجام می شود ولی اگر کار به اندازهٔ کافی باشد یک کارشناسی یعنی مشبک کار آن را انجام می دهد.
در اصفهان و تهران این نوع کارها روی اشیایی همانند عودسوز (مشبک قلعه)، حباب چراغ و گلدان صورت می گیرد. در اینجا باید از یک هنر دیگر هم نام برد و آن گوهر تراشی یا حکاکی است. برای برش سنگهای نیمه قیمتی تقاضاهای زیادی هست. مردم فیروزه، عقیق، لعل و بسیار چیزهای قیمتی دیگر را یا به عنوان زیورآلات به کار می برند یا به عنوان حرز و دعای چشم زخم اغلب روی این سنگها دعاهای ربانی کنده شده است. کندن نشانه ها یا خطوط روی سنگهای گوهری و به کار بردن آن به عنوان مُهر شخصی برای ممهور کردن اسناد، از روزگار باستان در این سرزمین متداول بوده است و هنوز هم به کار می رود.
ابزار اصلی گوهرتراش چرخ حکاکی است که محور گردان آن با یک کمانه می چرخد. در مرحلهٔ تراش خام و شکل دادن سنگ قیمتی، سنگ ساینده را به قسمت انتهایی محور یا یک چرخ پرداخت چوبی وصل می کنند و برای صیقل آن ماسهٔ تریپولی(Tripoli) و آب روی آن می ریزند.
در جاهایی که سنگ های طبیعی پرداخت وجود ندارد، گوهرتراش صفحه گردی که از آمیختهٔ سمباده و شلاک گداخته درست شده است به کار می برد. بالاخره حکاک می تواند محور حکاکی را با چرخ بسیار کوچکتر که در نوک آن الماس اصل به کار برده شده است عوض کند.
شاگرد حکاک بی کمانه دوک را به سرعت به گردش درمی آورد. سنگ را در گیره دستی یا در موم عسل گذاشته و استاد آن را جلو الماس گردان نگه می دارد و با حرکت دادن سنگ طرح را دنبال می کند و گوهر را می تراشد. اغلب از او خواسته می شود که روی مُهرهای فلزی نام اشخاص را بکند و این افراد مردم طبقه متوسط هستند که نمی توانند مهرهایی از سنگهای قیمتی داشته باشند. صنعت کاری که منحصراً در برش مُهرهای فلزی تخصص دارد. مهر تراش یا حکاک مهر نامیده می شود. معمولاً دکه او نزدیک در مسجد است. و در اینجا مردم بی سواد به محرران حرفه ای مراجعه و نامه های خود را می نویسند.
مهری که دارای نام باشد در ایران به جای امضا پذیرفته شده است. مهرساز بوته کوچکی دارد و مهرها را مفرغ می ریزد و با سوهان آنها را صافکاری می کند. حکاک پایهٔ مهر را در گیرهٔ چوبی (یا گیرهٔ دستی) محکم کرده و با قلم حکاکی نام کسان را بر آن می کند.
مهرهای بسیار ریز را با قلم با زور نقش و حکاکی می کنند و مهرهای بزرگتر را با قلم چکش. گوهر تراش و حکاک هر دو کالاهای نقره ای را برای آماده کردن سیاه قلم یا مینا شیارهای عمیق می دهند. یک نوع گوهرتراشی ویژه در خراسان متداول است که جزو صنایع مهم آن استان است. مواد خام آن فیروزه است که از معدن نیشابور در باختر مشهد یا از قوچان و کاشمر در شمال خاوری مشهد بدست می آید. فیروزه طبق کیفیات و ارزش آن درجه بندی می شود و نام گذاری قسمتهای مختلف معدن فیروزه روی این تقسیم بندی است. سنگ فیروزهٔ روشن چُغاله نامیده می شود و سنگی که رنگ تیره تر داشته باشد عجمی.
طفول رنگ کامل فیروزه ای دارد، و بین لایه های سنگها به صورت نوار و لعاب پیدا می شود. شجری عبارت از فیروزه ایست که لکه داشته باشد. فیروزه تراش فیروزه را از سر معدن می خرد و معمولاً استادکار، فیروزه را از سنگهای اطراف جدا می کند و این کار را با چکش نوک تیزی که روی سنگهای اطراف فیروزه می زند انجام می دهد. شاگردان او کار پرداخت و صیقل را انجام می دهند. با اینکه بنگاههای بزرگتر در مشهد با چرخهای موتوری مجهز شده اند بیشتر فیروزه تراشهای مشهد که شمار آنها به پانصد می رسد هنوز با دستگاه حکاکی کمانه ای کار می کنند.
قسمت مرکزی متحرک این دستگاه یک دوک آهنی است، به آن شقُه می گویند و دارای یک بدنهٔ چوبی به نام تنهٔ شقه به قطره ۵ سانتیمتر می باشد. چرخ حکاکی که قطر آن در حدود ۴۵ سانتیمتر است از آمیختهٔ لاک، پیه، موم، سنگ سفید آب و سمباده ریخته شده است. این چرخ روی شقه و در مقابل تنهٔ آن با یک واشر پهن (گویک) و یک مهره به نام قرصک محکم شده است. شقه درون چهارچوب بین دو پایه می گردد که یکی از آنها را می توان با برداشتن گره (گاز) شل کرد، این کار برای عوض کردن چرخ حکاکی لازم است.
زه روده ای دور تنهٔ شقه انداخته شده و به کمانه بسته شده است. وقتی که کمانه را جلو و عقب می برند چرخ به گردش درمی آید و حال آنکه فقط حرکت رو به جلو مختص حکاکی است. حفاظ (چنبره ای) دور چهارچوب آن گذاشته اند که حکاک را در مقابل پرش خرده های سنگ محافظت بکند. در مرحلهٔ اول سنگها را شکل می دهند (تریب می کنند)؛ سنگی که بدین طریق تریب شده با دست جلو چرخ سمبادهٔ در حال گردش قرار داده می شود و گاه گاهی برای اینکه خنک و روغنکاری گردد آن رادر کشکول پر آب فرو می برند.
سنگهای خام تراش شده را بر سر یک چوب کوتاه می چسبانند. و این چسب (چسب کنده) از شلاک و موم و سفیداب ساخته شده و روی منقل ذغال آن را گرم نگه می دارند. شاگرد دکان مرتب مشغول تهیه چسب و چسباندن سنگهاست. مرحلهٔ بعد عبارت از غلطاندن این سنگهای روی چسب بر روی چرخ سمباده ظریفتر و باز هم ظریفتر است که چرخ جلا نام دارد و به جای سنگ سمباده روی این چرخ از گرد پرداخت به اسم (روبا) استفاده می کنند. هدف از این صاف کردن مجدد و یا به اصطلاح جلا کردن از میان برداشتن خراشها و جلای مات است.
پیش از آنکه پرداخت آخرین عملی شود پرداخت دیگری بر روی صفحه ای از چوب بید (چرخ بید) صورت می گیرد که با خمیر گل ارمنی و آب است. صیقل و جلای آخرین به وسیلهٔ صفحهٔ چوبی چرم پوشیده ای به نام چرخ چرمی انجام می گیرد که خمیری از سفیداب و آب است. اکثر فیروزه ها به شکل گرد یا بیضی است که رویه آن کم و بیش منحنی بوده و پشت فیروزه تخت (کف) و حاشیهٔ آن اریب (یا فارسی) است. حکاک در موقع عمل انگشت نزدیک به چرخ را با پارچه ای به نام لته می پوشاند و بدین ترتیب دست خود را محافظت می کند.
قلمزنی محصولات مس و برنج
ساخت به شیوه ی چکش کاری
در این شیوه استادکار برای ساخت شیء مورد نظر، صفحه هایی مدور از ورق فلز را به اندازه ی معین بریده سپس نوک پرگار را به مرکز دایره، برای تعیین کف شیء (ظرف)، قرار داده، دایره ای کوچک تر رسم می نماید. بعد با به دست گرفتن چکش و وارد آوردن ضربات متوالی دیواره ی ظرف را مشخص می سازد. در ادامه ی کار با استمرار ضربات، شکل نیم کروی ظرف بهتر نمایان می شود و عمل چکش زنی تا زمانی که ظرف آماده گردد، تداوم می یابد.
ساخت به شیوه ی خم کاری
همین عمل توسط ماشینی به نام خم کاری نیز انجام می شود و از این ماشین برای خم کردن و فرم دادن به ظروف یک تکه مانند بشقاب و نظایر آن استفاده می گردد.
در مرحله ی ساخت از ابزار و لوازمی استفاده می گردد که هر یک از آنها کاربرد و نام مشخصی دارد و عبارتند از: چکش درهری، سینه پربزرگ، فروگیری بزرگ، هموارکاری، پاشنه گرد، سینه پر کوچک، هموارکاری بلند، یک سوی کوچک، یک سوی بزرگ، سندانچه ی کوچک، انبردست کوچک، انبردست بزرگ، میل قلوه ی فندقی، سوهان، میل قلوه ی بزرگ، بی سربلند، میخ سرپهن، میخ کاسه ی چهارگوش، شترگلو بادامی (که انواع مختلف دارد)، چکش چوبی، سندان دو سر، سندان محرابی، رنده، تسمه ی خط کش ، متر، قلم تیز سر سمبه، دم باریک، انبردست فرنگی، سوهان دم موش و سوهان ته لاقه (نیم گرد). پس از انجام کارساخت، چنانچه شیء مورد نظر از چند قسمت مجزا تشکیل شده باشد، ضرورت دارد که عمل لحیم کاری نیز صورت گیرد تا با لحیم کردن آنها بر همدیگر، به صورت یک واحد مستقل درآیند. لحیم با آلیاژی صورت می گیرد که از ترکیب مس ، روی و برنج می باشد که همراه پودر تنکار (تنه کار) برای پوشاندن درزها به کار می رود. وجود پودر تنه کار برای پایین آوردن ذوب آلیاژ است. البته باید متذکر شد، ترکیب آلیاژی که برای لحیم کاری در کارگاه سازندگی به کار می رود، با ترکیب آلیاژ لحیم کاری بعد از مرحله ی قلمزنی تفاوت دارد. بعد از آماده شدن زیر ساخت ظرف برای محو اثرات چکش بر بدنه، سطح آن را رنده یا چرخ کاری می نمایند. چرخ کاری به وسیله ی ماشین صورت می پذیرد.
در این مرحله زیر ساخت شیء مورد نظر به پایان رسیده و آماده ی سفیدکاری است. در کنار چرخ کاری عملی به نام سوهان کاری انجام می شود که تقریباً هدف هر دو یکسان است با این تفاوت که در مرحله ی چرخ کاری ظروفی از قبیل قندان، پایه ها و قسمت های مدور یک ظرف را جهت صیقلی کردن و رطرف نمودن زائده هایی که بر اثر لحیم کاری و اثرات چکش به وجود آمده، مورد عمل قرار می دهند. اما در مرحله ی سوهان کاری، ابزار کار فقط از چند نوع سوهان تشکیل می گردد که جهت صیقل نمودن لبه های ظروف و پایه ی گلدآنها و شمعدآنها به کار گرفته می شود و ناهمواری های لبه ها را با کشیدن سوهان برآنها رفع نموده و سپس سمباده ای نیز برای رفع رسوبات و تراشه های فلز بر سطح آن می کشند. ظروف مسی ساخته شده پس از اتمام مراحل ساخت، جهت سفیدکاری به کارگاه سفیدگری برده می شود. در این کارگاه عمل سفیدگری توسط مواد مخصوص و به کمک ابزار و وسایلی صورت می گیرد. مواد لازم جهت سفید نمودن ظروف مسی شامل پودر نشادر، پنبه و قلع می باشد. برای انجام عمل سفیدگری، ابتدا ظرف را شسته و تمیز می نمایند. سپس آن را روی آتش گرفته تا به خوبی داغ شود. بعد مقداری از قلع جامد را بر روی ظرف مالیده که بلافاصله به علت بالا بودن حرارت بدنه ی ظرف، ذوب می شود. سپس پنبه را در پودر نشادر زده و آن را محکم بر روی ظرف می کشند. با تکرار این عمل، قلع بر تمامی سطح ظرف منتقل می شود تا ظرف سفید شده و آماده ی قلمزنی گردد.
ساخت و قلمزنی نقره
ویژگی تولید محصولات نقره ا ی و قلمزنی نقره در شهرهای فوق به شرح زیر می باشد:
شیراز: شیراز از قدیم مرکز عمده ی نقره سازی و قلمزنی روی نقره بوده است ولی در حال حاضر کاهش تعداد صنعت گران همراه با گرانی نقره، از رونق این رشته کاسته است. معمولاً در کارگاه های قلمزنی ابتدا طرح را به طور ذهنی و بدون استفاده از الگو بر روی محصول پیاده نموده و سپس با چکش و قلم آهنی آن را قلمزنی می نمایند، معمولاً قلم را نیز خود صنعت گران می سازند.
اصفهان: نقره سازی و نیز قلمزنی نقره در اصفهان مانند دیگر صنایع دستی دارای پیشینه ی تاریخی و رونقی چشم گیر است. تعداد شاغلین در این رشته نیز در مقایسه با شهرهای دیگر بیشتر و طبعاً میزان تولید هم بالاتر است.
تبریز: اگرچه صنعت نقره سازی در تبریز از سابقه ا ی طولانی برخوردار است ولی در حال حاضر رونق گذشته را ندارد که علت اصلی آن را باید کمبود صنعت گران نقره کار، افزایش دستمزدها و گرانی بهای نقره دانست.
تهران: در حال حاضر در تهران نیز فعالیت هایی در زمینه ی ساخت و قلمزنی نقره مشاهده می شود.
قلمزنی فرآورده های نقره در دو مرحله و در دو کارگاه مجزا از هم صورت می گیرد:
۱- کارگاه ساخت ۲- کارگاه قلمزنی
ساخت محصولات نقره ای
ماده ی اولیه ی مورد نیاز هنرمندان نقره کار نقره، (با عیار ۸۴) است که به صورت ورق، سکه های نقره و اشیاء قدیمی در دسترس قرار دارد. ابتدا نقره را ذوب کرده و به صورت شمش درمی آورند، بعد با نورد این شمش ها را تبدیل به ورق های نقره می نمایند و سپس با قیچی آنها را به اندازه های دلخواه بریده و لحیم می نمایند و با چکش آن را به شکل دلخواه درمی آورند. اشیاء ساخته شده در این کارگاه ها عبارتند از: سرویس چای خوری، گلدان، شمعدان، جعبه، کاسه، قندان، قاب عکس و...
قلمزنی محصولات نقره
پس از ساخت محصول نقره ا ی آن را به کارگاه قلمزنی می برند. در کارگاه قلمزنی ابتدا طرح را به طور ذهنی و بدون استفاده از الگو بر روی محصول پیاده نموده و سپس با چکش و قلم آهنی آن را قلمزنی می نمایند که قلم ها معمولاً به وسیله ی خود صنعت گران ساخته شده است. بعد از قلمزنی برای پرداخت و صیقل دادن، بار دیگر فرآورده را به کارگاه بازگردانده و پس از این مرحله، آن را به بازار عرضه می نمایند.
وسایل کار نقره کاران و قلمزنان نقره شامل انواع سوهان، قیچی، مته، قالب، قلم های فلزی، اره ی کمانی، انواع مختلف چکش، سندان، پرگار، میز چوبی، انواع گیره، و چرخ پرداخت است و شیوه ی کار نیز همان است که در مورد ساخت و قلمزنی مس و برنج گفته شد.