شیشه گری

محصولاتی را که از طریق شکل دادن مواد معدنی ذوب شده در کوره نظیر: سلیس، خرده شیشه و یا ترکیبی از این دو با استفاده از روش دمیدن توسط لوله مخصوص و کاربرد ابزار دستی شامل انبر، قیچی و غیره حاصل می شود شیشه دست ساز می نامند که شامل مراحل تکمیلی و تزئینی دیگری نظیر نقاشی و تراش هم می شود.

تاریخچه شیشه گری

سالی های پایانی عصر حجر(Stone Age) - بین ۴ تا ۶ هزار سال ق . م - که به عصر حجر. صیقلی معروف است دوران تراش و صیقل سنگ بوده است و در همین دوره در مناطقی چون سیسیل و ساردنی که دارای معادن زیادی از سنگ شیشه اَبسیدین (Obsidan) بود، تراش و صیقل سنگ شیشه نیز کاملا رواج داشت و حتی فروش قطعات زیبای تراش و صیقل خورده سنگ شیشه به صورت یک تجارت پرسود درآمده بود. قدیمی ترین ردیابی که از شیشه های طبیعی صیقل یافته به دست آمده است به سال ۳۵۰۰ ق. م می رسد. این قطعه در قبری در تبس (Thebes) در سواحل رود نیل پیدا شده است و ابعاد آن حدود ۵/۵ ۹ میلیمتر است. وجود قطعات بسیار نادری از شیشه مربوط به سال های ۲۶۰۰ ق.م نشان دهنده ی تهیه ی شیشه از ذوب سنگ های سیلیسی است. خصوصاً یک میله ی کوچک سبز رنگ شیشه ای که از منطقه ی اشنون (ESHNUNNA) در بابل به دست آمده، مؤید این تاریخ تقریبی است. همچنین در اریدو (ERIDU) در دلتای فرات، شیشه به صورت مهره تزیینی به دست آمده که متعلق به هزاره سوم پیش از میلاد است. قدیمی ترین کارگاه #شیشه گری که تاکنون کشف شده است در مصر قرار داشته و متعلق به اواخر هزاره دوم قبل از میلاد است. بر اساس مستندات موجود تل العماره - محل اقامت آخناتون فرعون مصر که در سال های ۱۳۶۳ تا ۱۳۷۹ ق. م بر مصر حکومت می کرد - از مراکز فعال شیشه سازی مصر بوده است و این مرکز شیشه گری برای نخستین بار در تاریخ موفق به ساخت شیشه های کاملاً شفاف شده است. ابداع روش دَم توسط شیشه گران سوری - احتمالا در شهر صیدون - در اوایل قرن - نخست میلادی صورت گرفته است که در آن زمان سوریه جزیی از امپراتوری روم محسوب می شد و قدیمی ترین شیشه هایی که به روش دَم به دست آمده است، امضاء و نام شیشه گران سوری را داراست.

مهره های به دست آمده از قلعه ی کوتی - در منطقه ی دیلمان حکایت گر آن است.

که حداقل در هزاره ی اول ق. م مهره و منجوق شیشه ای در ایران ساخته میشده است. کاوش های باستان شناسی، استفاده از ظروف شیشه ای در حوالی سالهای ۱۱۰۰ تا ۱۲0۰ ق. م در ایران را ثابت می کند. براساس قراین موجود به طور قطع در دوره ی اشکانی، شیشه های دست ساز در ایران ساخته شده و در دوره ی ساسانی شیشه گران ایرانی از آخرین دستاوردهای تکنیکی در ساخت به روش دم و نیز در تراش شیشه برخوردار بوده اند ظروف شیشه ای در اوایل دوره ی اسلامی بیشتر شامل بطری، قوری، گلدان و فنجان است که برای رفع نیازهای زندگی روزمره ساخته می شود و برخی برای نگاهداری روغن و عطر به کار می رفت . انواع این ظروف که به شکل و اندازه های مختلف ساخته می شد، به قدری زیاد است که ذکر آنها میسر نیست و اغلب آنها متعلق به قرون هشتم و نهم میلادی و بدون تزیین است. یکی دیگر از فنون مرتبط با شیشه در دوران اسلامی، حکاکی یا برش روی شیشه به وسیله ی دست یا چرخ است. روی بعضی از ظروف شیشه ای قرن نهم میلادی که در سامره و ایران پیدا شده حکاکی های عالی از صورت انسان وجود دارد. در این خصوص از قطعاتی که توسط هیئت اکتشافی موزه ی متروپولیتن در نیشابور به دست آمده است - از جمله قسمتی از یک ظرف آبی رنگ که روی آن اشکال و طرح های هندسی نقش شده است - را می توان نام برد .کشف قالب مصنوعی ساخت ظروف شیشه ای در نیشابور ثابت می کند که در این منطقه ظروف شیشه ای ساخته میشده و دو نوع ظرف مخصوص عطر نیز که هم اکنون در موزه ی متروپولیتن موجود است از جمله ی همین محصولات است. زمان غزنویان و دوران سلجوقی را می توان نخستین دوران شکوفایی #بلورسازی بعد از اسلام در ایران نامید و نیشابور و گرگان را مراکز عمده ی تولید بلور در این دوران دانست.

آثار جالبی از شیشه های دوره ی سلجوقی مربوط به نیشابور را می توان در موزه ی آبگینه و سفالینه مشاهده کرد.

روش های تزیین مختلفی نیز برای زینت بخشیدن به شیشه در دوره ی سلجوقی، مرسوم و متداول بوده است که از آن جمله میتوان به روش مینایی ، روش نقاشی سرد و - زرین بام اشاره داشت. شیشه گری در ایران، با هجوم مغول ها به کشورمان دچار رکود شد. و هنرمندان بلورساز ایرانی به سوی غرب مهاجرت کردند و در نتیجه فعالیت در این رشته به مدت یک قرن و نیم مسکوت ماند. این وقفه در نیمه ی دوم قرن ۱۴ میلادی توسط تیمور گورکانی با کوچاندن بلورسازان دمشق و حلب به سمرقند و از آنجا به ری، ساوه و همدان شکسته شد و هنر شیشه گری دوباره رونق یافت. با روی کار آمدن صفویان، بلورسازی ایران - طی قرون ۱۰ و ۱۱ ه. ق - همچون سایر هنرهای سنتی، مورد توجه خاص قرار گرفت و در زمان شاه عباس دوم و به دستور وی بلورسازان ونیزی به ایران آمدند. تا به آموزش شیشه گران ایرانی در کارگاه های مختلف شیشه گری اصفهان و شیراز بپردازند و در پی این اقدام بر کیفیت تولیدات افزوده شد.

در دوره ی صفویه، هنرمندان شیشه گر آن دوران صرف نظر از به کار گرفتن انواع روش های تزیینی شناخته شده چون قالب، تراش و افزودن نوار، هنر نقاشی را نیز به یاری طلبیدند و آثار باشکوهی را در عرصه ی هنر شیشه گری پدید آوردند. در دوره ی صفویه شیراز مهمترین مرکز ساخت و تولید شیشه بوده است. پس از دوره ی صفویه، شاهد رکود تدریجی شیشه گری در ایران هستیم. اگرچه در زمان صدرات امیرکبیر، کارگاه های بزرگی در اطراف پایتخت و شهرهای بزرگ شیراز و اصفهان بنا شد و با استخدام استادکاران ایتالیایی و به خدمت گرفتن فناوری پیشرفته، فعالیت گسترده ی بلورسازی در ایران دوباره رواج یافت، ولی دیری نپایید که بر اثر مسایل مختلف و بی توجهی مجدد شالوده ی کارگاه ها و کارخانجات بلورسازی دستی یاد شده از هم پاشید در دوره ی پهلوی، با استخدام چند استادکار آلمانی برای تعلیم بلورسازی و چند استاد کار ایتالیایی برای آموزش تراش روی شیشه در تهران اقداماتی به عمل آمد، ولی رونق شیشه گری و بلورسازی میسر نشد. رکود شیشه گری در ایران همچنان ادامه یافت ولی در طی توجه نسبی سازمان صنایع دستی ایران به شیشه گری کارگاه های متعددی در شهر تهران دایر شد. و شیشه گری و رشته های مرتبط با آن چون تراش و نقاشی روی شیشه تا حدودی رونق گرفت.ظرف سه دهه ی اخیر بار دیگر شاهد رونق نسبی شیشه گری در شهر تهران که در واقع مهمترین مرکز شیشه گری ایران است بوده ایم.

که می تواند فراز جدید و شاهد نقطه عطفی در صنعت شیشه دست ساز ایران به حساب آید در حال حاضر حدود ۳۵ کارگاه صرفاً تولید کننده ی شیشه دست ساز فقط در شهر تهران به کار تولید انواع و اقسام محصولات شیشه ای می پردازند. اما شیشه گری و در حد تولید قرابه، کوپ و شیشه های ویژه ی نگهداری آبلیمو، گلاب و عرقیات سنتی در شهرهایی نظیر میمند و قمصر هم دایر است. کارگاه های شیشه گری در ایران تقریبا ساختمانی متحدالشکل دارد و غالباً از ساختمانی با سقف بلند و پنجره های بزرگ رو به روی هم تشکیل شده و طوری ساخته شده که بر اثر جریان هوا هوای گرم ناشی از کار کردن کوره ها به آسانی می تواند از محوطه ی آن خارج شود.

هنر شیشه گری دستی یکی از قدیمی ترین صنایعی است که بشر به آن اشتغال یافته است . قدمت این صنعت به 2500 تا 3000 سال پیش از میلاد می رسد و احتمالا سازنده اولین اشیا شیشه ای مصریان بوده اند . شیشه گری در ایران نیز سابقه ای بسیار طولانی دارد و از این صنعت در مراحل اولیه برای ساختن اشیا و لوازم ساده استفاده می کردند . یک گردن بند شیشه ای متعلق به 2250 سال پیش از میلاد که دارای دانه های آبی رنگ است و در ناحیه شمال غرب ایران کشف شده ، قدمت این صنعت را در ایران تایید می کند . در کاوش های باستان شناسی اخیر نیز قطعات شیشه ای مایل به سبزی که متعلق به دوران پیش از تاریخ است در لرستان ، شوش و حسنلو به دست آمده است .

از خوزستان، یعنی ناحیه سکونت عیلامی ها ، مدارکی از شیشه سازی در دست است که نشان می دهد این صنعت در سده سیزدهم پیش از میلاد در آنجا وجود داشته است. گیریشمن بطری های شیشه ای زیادی را از حفاری معبد چغازنبیل بدست آورده است و همچنین تعداد زیادی لوله های شیشه ای که قطر خارجی آنها 1.25 سانتیمتر و قطر سوراخ داخلی آنها 0.6 سانتیمتر و درازای آنها 75 سانتیمتر بوده کشف کرده است. این شیشه ها از حلقه های شیشه ای مات سیاه و سفید ساخته شده و به نظر می رسد که در شبکه پنجره از آنها استفاده می شده است.

همچنین ارستیوفانس نویسنده نامدار یونانی که در قرن پنجم قبل از میلاد می زیسته ؛ در یکی از نمایشنامه های خود به جام های بلورین دربار هخامنشیان اشاره کرده است و قطعات شیشه ای کشف شده در تخت جمشید نیز گفته او را تایید می کند . شیشه گری دستی در ایران به علت عوامل مختلف اجتماعی در دوران مختلف فراز و نشیب های فراوانی را پیموده است اما پیوسته حضور خود را در میان #صنایع دستی و به عنوان یکی از نمودهای ارزنده ذوق و هنر ایرانی حفظ کرده است .

روزگار سلجوقیان را می بایست اوج صنعت شیشه گری در ایران به حساب آورد از آن جهت که در دوران سلطنت این سلسله صنعتگران به شیوه های جدیدی روی آوردند و استفاده از قالب های گوناگون را با نقوش برجسته و فرورفته رواج دادند و به این ترتیب حک و تراش روی شیشه را نیز برای غذای کارشان به خدمت گرفتند و در همین دوران است که نقاشی های گوناگون از قبیل گل های تزیینی ، اشکال حیوانات و استفاده از اشعار و آیات قرآن با رنگ های متنوع به عنوان عاملی مکمل وارد شیشه گری دستی ایران می شود . فرآورده های شیشه ای این دوران بیشتر شامل ظروف کوچک و بزرگ ، عطردان های بسیار ظریف ، جام ها و گلدان هایی با فرم ها و اندازه های متنوع و اشیاء تزیینی کوچکی که به شکل حیوانات است .

شیوه تهیه رنگ در شیشه گری

یکی از مهمترین عوامل در شیشه گری دستی نحوه ساخت رنگ های شیشه است . چرا که تنوع رنگ ها موجب زیبایی بیشتر فرآورده های شیشه ای می شود و معمولا شیشه گران برای تهیه رنگ های مورد نیاز از اکسیدهای فلزات که به صورت پودر در بازار وجود دارد ، استفاده می کنند. به طور مثال برای تولید رنگ آبی لاجوردی از اکسید کبالت(Cobalt oxide) و برای تهیه رنگ آبی زنگاری از اکسید مس(Copper oxide) و کرمات استفاده به عمل می آید.

بی کرمات و اکسید آهن برای تهیه رنگ سبز و اکسید مس یک ظرفیتی یا سلینیوم(Selenium) برای به دست آوردن رنگ قرمز مورد استفاده قرار می گیرد . همچنین استفاده از بی اکسید منگنز(Manganese oxide) به اضافه کبالت برای تهیه رنگ بنفش و بی اکسید منگنز برای تهیه رنگ زرشکی مرسوم است . رنگ شیری نیز به وسیله نمک های فسفر یا فلورید ها . رنگ قهوه ای از پیریت(Pirit) ، گوگرد و زغال چوب به دست می آید.

این اکسید ها به اندازه مورد نیاز با خرده شیشه یا سیلیس می بایست مخلوط گردد و آنگاه جهت ذوب شدن به مدت هشت ساعت در داخل کوره ای با حرارت 1050 تا 1200 درجه سانتیگراد قرار گیرد . در صورتی که مقدار سیلیس موجود در ماده اولیه زیادتر باشد به همان نسبت درجه حرارت بیشتری جهت ذوب لازم است . کوره شیشه گری می بایست در تمام مدت شبانه روز روشن باشد و شیشه را به حالت ذوب در درجه حرارت دلخواه نگاه دارد . چه در غیر این صورت به شیشه لطمه وارد خواهد شد . ساخت اشیاء شیشه ای از جمله هنرهایی است که احتیاج به کارآیی و مهارت فوق العاده ای دارد و بیشتر دست اندرکاران این صنعت کسانی هستند که با سالها کار ، تجربه و مهارت لازم را کسب کرده اند.

اشیایی که معمولا توسط شیشه گران ایرانی ساخته می شوند مبتنی بر طرح هایی است که طراحان سازمان صنایع دستی ایران با الهام از طرح های سنتی و اصیل ایرانی خلق می کنند ، ولی از آنجا که در حال حاضر تولیدات شیشه ای علاوه بر جنبه تزیینی موارد مصرف متعددی نیز یافته و فروش آن به بازارهای جهانی رقم بزرگی از #صنایع دستی ایران را تشکیل می دهد ، طراحان سازمان صنایع دستی ایران می کوشند طرح هایی جدید و ابتکاری را که برخوردار از ویژگی های هنر ایران باشد ، در اختیار صنعتگران قرار دهند.

ناگفته پیداست برای تهیه هر طرح می بایست طراح قبلا از کارگاهی که قرار است طرح در آن پیاده شود بازدید نموده و امکانات و مهارت فنی استادکار مربوط را مورد سنجش قرار دهد تا بتواند با توجه به کارآیی استادکار طرحی را که وی قادر به اجرای آن باشد ، تهیه نماید . طرح ها معمولا بر روی کاغذ به اندازه اصلی کشیده می شود و برای پیاده کردن نمونه اولیه ، طراح ملزم به حضور در کارگاه و راهنمایی استادکار می باشد.

ابزار کارشیشه گری

ابزار کار شیشه گری دستی بسیار مختصر و ساده است . مهمترین وسیله این صنعت لوله ای به طول 100 تا 120 سانتیمتر از فولاد با آلیاژی مخصوص است که به آن دم گفته می شود . این لوله توخالی است و برای برداشتن شیشه از داخل کوره مورد استفاده قرار می گیرد . طرز استفاده از آن نیز چنین است که شیشه گران آن را به داخل شیشه مذاب فرو می برند و کمی آن را می چرخانند . بعد از اینکه مقدار کمی از شیشه مذاب که اصطلاحا به آن بار گفته می شود ، از داخل کوره برداشته شد ، در لوله می دمند . به این ترتیب گوی کوچکی که به آن گوی اول گفته می شود ، به دست می آید . بعد از سرد و سخت شدن این گوی مجددا دم را به داخل شیشه مذاب فرو برده و شیشه لازم را برای ساخت وسیله مورد نظر بر می دارند .

گردی گوی اول به صنعتگر کمک می کند تا مقدار شیشه ای که در مرحله دوم بر می دارد در تمام نقاط دارای قطر مساوی بوده و شییی که ساخته می شود در تمام نقاط قطر یکسان داشته باشد . ولی چون در این مرحله غلظت شیشه مذاب برای فرم دادن کم است و از طرفی می بایست دارای فرم و قطر مساوی باشد ، لوله دم را روی میله ای که دارای سر دو شاخه است ، قرار می دهند و در حالی که دم را به طور مرتب می چرخانند ، آن را در داخل وسیله دیگری که قاشق نام دارد ، قرار می دهند . قاشق عبارت است از چوب استوانه ای شکلی که هفت سانتی متر ارتفاع و ده تا پانزده سانتی متر قطر دارد و در یک سطح دارای فرورفتگی می باشد و به میله ای فلزی متصل است . برای اینکه قاشق نسوزد و همچنین برای اینکه شیشه مذاب به قاشق نچسبد آن را هر چند دقیقه یکبار در داخل آب فرو می برند و اصطلاحا به این کار قاشقی کردن بار می گویند.

پس از انجام این عمل ، استادکار به اندازه دلخواه در لوله فولادی می دمد و گوی گرد کره مانندی به وجود می آورد . آنگاه پشت دستگاه مخصوص که عبارت از یک نیمکت و دو میله افقی در اطراف است ، می نشیند و دم را روی میله های طرفین نیمکت قرار می دهد و چون این میله ها به ارتفاع تقریبی 30 سانتی متر از سطح نشیمن نیمکت هستند،نتیجتا لوله دم به طور افقی در برابر استادکار قرار می گیرد و در این حالت دم را روی میله ها می غلطانند(برای پیش گیری از کج شدن بار به طرف پایین) و با انبر و تخته ، به فرم دادن آن می پردازد .

انبری که معمولا برای فرم دادن بار مورد استفاده قرار می گیرد ، دارای دو شاخه با مقطعی گرد است که سرشاخه ها به تدریج باریک می شوند . تخته ای نیز که مورد استفاده قرار می گیرد ، قطعه چوبی به اندازه تقریبی 7*20 سانتی متر است . برای استفاده از آن می بایست بعد از هر بار استفاده در داخل آب فرو برده می شود ، البته در بعضی از کارگاه ها استفاده از قالب نیز رایج است . استادکار بعد از قاشقی کردن بار آن را در داخل قالب قرار داده ، عمل دمیدن را انجام می دهد . پس از اینکه شیء به حالت دلخواه در آمد ، کارگر وردست با لوله دیگری که به آن واگیره گفته می شود ، به کمک استادکار می آید و استادکار به آرامی انتهای وسیله ساخته شده را به واگیره که حاوی مقدار کمی شیشه مذاب است ، می چسباند و آنگاه با قیچی خیس روی شیشه را خط می اندازد و با ضربه ملایمی آن را از لوله اصلی جدا می کند و شیء به واگیره منتقل می شود .

بعد از انتقال به واگیره ، استادکار وسیله ساخته شده را مجددا به دهانه کوره نزدیک می کند و حرارت می دهد تا دوباره نرم شده و دهانه آن قابل شکل گیری به نحو دلخواه باشد . بعد از طی مرحله فرم دادن شیء شیشه ای تقریبا آماده است ولی چنانچه احتیاج به پایه یا دسته یا تزیینات دیگر داشته باشد ، یکی از کارگران وردست به وسیله لوله فولادی دیگری مقدار کمی شیشه مذاب را از داخل کوره بر می دارد . استادکار آن را به شیء ساخته شده می چسباند و با تخته و انبر به فرم دادن آن می پردازد .

آبگز کردن

آبگز کردن یکی از کارهای تکمیلی و جنبی شیشه گری است . این کار در زیباسازی فرآورده های شیشه ای اهمیت فوق العاده ای دارد و موجب زیبایی وسایل شیشه ای می شود . برای آبگز کردن وسایل شیشه ای ، پس از تکمیل و قبل از اینکه کاملا سرد شود آن را به مدت چند ثانیه در داخل آب سرد فرو برده و بیرون می آورند . انجام این کار موجب منقبض شدن سریع پوسته رویی شیشه می شود و در آن صدها شکستگی کوچک به وجود می آید ولی چون هنوز داخل شیشه گرم است ، شیشه به طور کامل نمی شکند و فقط سطح آن ترک برمی دارد . استادکاران معمولا برای استحکام بیشتر وسایل آبگز شده و پیش گیری از شکست های احتمالی بعدی پس از آبگز کردن وسیله شیشه ای مجددا آن را مدتی جلوی کوره نگاه داشته و حرارت می دهند .

تلفیق با فلز در شیشه گری

تلفیق ظروف شیشه ای با فلز یکی از شیوه هایی است که پاره ای از شیشه گران به منظور ایجاد تنوع از آن بهره ای می گیرند . این کار معمولا در مورد لیوان ، گلدان و سایر اشیایی که قسمت اصلی آن استوانه ای شکل است ، اعمال می شود . به این ترتیب که قبلا استوانه ای فلزی از مس یا برنج با قطر و ارتفاع دلخواه و توام با نقش های مشبک توسط استادان فلزکار ساخته می شود . شیشه گر برای تلفیق شیشه و فلز بعد از آماده شدن گوی شیشه ، آن را در داخل این استوانه قرار داده و در آن می دمد . شیشه در اثر دمیدن منبسط شده و حجم داخل استوانه فلزی را پر می کند . کمی نیز از میان شبکه های روی فلز به خارج نفوذ می کند و این امر باعث می شود که شیشه بعد از منقبض شدن از فلز جدا نشود.

شیشه گری فوتی چیست؟

هنر شیشه گری کاری نیست که بتوان در زمان طولانی آن را انجام داد ، یا مدتی آن را رها کرد، در فرصتی دیگر ادامه داد. بلکه باید در همان هنگام که خمیر شیشه از کوره خارج می شود، آن را شکل داد تا سرد و سخت نشود . کار ساخت یک ظرف شیشه ای به تجربه فراونی نیاز دارد تا تولید کننده مراحل ساخت آن را چنان که لازم است دنبال کند.

در یک کارگاه شیشه گری افراد زیادی استاد کار را یاری می کنند تا از نخستین گویی که از کوره ذوب برداشته شده ، ظرفی ساخته شود و در گرمخانه قرار گیرد. برای ساخت یک ظرف حداقل 20 مرحله پشت سر گذاشته می شود تا آن ظرف آماده شود. از انواع متداول روشهای ساخت شیشه به سه روش فوتی، فوتی قالبی و پرسی اشاره می شود .

روش فوتی (دمیدن آزاد): برداشت ماده مذاب از کوره به وسیله بوری یا میله دم که قبلا گرم شده ، ثابت کردن ماده مذاب روی نوک میله، مرمری کردن یا ورز دادن و چرخاندن آن روی میز کار و گرد کردن آن، دوباره گرم کردن خمیر شیشه روی سر میله دم، دمیدن در میله و ایجاد حباب کوچک در وسط خمیر سر میله، سرد کردن خمیر تا جایی که سرخی خود را از دست دهد، برداشت مجدد خمیر از کوره و ثابت کردن آن روی میله دم، قاشقی کردن خمیر سر میله یا یکنواخت کردن. کارهایی است که باید انجام شود تا استاد کار ساخت شیشه را آغاز نماید.

از این مرحله به بعد، استاد کار میله ی دم را گرفته، به چرخش در می آورد تا شکل اولیه ظرف را بسازد. سپس آن را به دست قالبی ساز می دهد تا شیاری را در محل اتصال شیشه و میله فلزی واگیره ایجاد کند.

پس از آن واگیره گیر، میله ی واگیره را به ته ظرف می چسباند و استاد کار میله دم را از محل شیار ظرف جدا می کند. در بین مراحل هر زمان لازم باشد، خمیر را گرم می کند. بعد از این مرحله، کار شکل دادن و ساخت و پرداخت دهانه و گلوی ظرف شروع می شود. در مرحله بعد دسته و تزئینات را روی آن قرار می دهد. در پایان ظرف را با میله واگیره به پشت بر می دهد تا به گرمخانه ببرد.

اشیای ساخته شده شیشه ای اگر در مجاورت هوای عادی قرار گیرد، پس از لحظه ای که سطح شیشه آن سرد شده و درون آن هنوز گرم است، می شکند. بنابراین باید به تدریج و در مدتی طولانی خنک شود.

برای خنک شدن تدریجی اشیای ساخته شده از شیشه در کارگاه گرمخانه ای با 450تا 550 درجه سانتیگراد حرارت ،وجود دارد که این اشیا را درون آن قرار داده، سپس کوره را خاموش می کنند تا اشیا همزمان با سرد شدن هوای داخل کوره خنک شوند، معمولا بین 24 تا 48 ساعت طول می کشد تا کوره به درجه حرارت هوای عادی برسد.

اوضاع کنونی هنرشیشه گری در ایران

در حال حاضر کارگاه های شیشه گری متعددی در تهران و بعضی شهرهای دیگر مانند اصفهان ، میمند فارس ، قمصر کاشان و دایر است . این کراگاه ها با شرایط کم و بیش همانندی به تولید شیشه هایی که به آن شیشه فوتی نیز گفته می شود ؛ مشغولند . کارگاه های شیشه گری معمولا ساختمانی همشکل دارند و دارای سقف های بلند و پنجره های بزرگ متقابل هستند . نحوه ساختمان این کارگاه ها طوری است که باعث خروج هوای گرم ناشی از کار کردن کوره ها می شود و هوای داخل کارگاه را متعادل و قابل تحمل نگاه می دارد .

در هر کارگاه شیشه گری به طور معمول دو یا چند کوره اصلی وجود دارد . علت استفاده از چند کوره امکان استفاده از چند نوع شیشه مورد نیاز را با رنگ های مختلف مقدور می سازد. ماده اولیه ای که در این کارگاه ها مورد استفاده قرار می گیرد بیشتر ضایعات شیشه ای و شیشه خرده هایی است که از نقاط مختلف شهرها جمع آوری می گردد. گاهی نیز از سیلیس(Silica) که ماده اصلی شیشه است استفاده می شود و ترکیب آن با شیشه خرده مورد مصرف قرار می گیرد. درجه حرارت لازم برای ذوب سیلیس 1827 درجه سانتی گراد است. اما در مواردی که مخلوط شیشه و سیلیس مورد استفاده قرار گیرد به منظور پایین آوردن درجه ذوب ، مواد دیگری مانند کربنات براکس(Brax carbonate)، شوره، نیترات(Nitrate) و مواد قلیایی دیگری به ماده اولیه افزوده می شود.

شیشه گری دستی در ایران

اوج صنعت شیشه گری در ایران، در زمان سلطنت سلجوقیان است. در این دوران، صنعتگران به روش های جدیدی روی آورده بودند و با استفاده از قالب های گوناگون، نقش های برجسته و فرورفته را در شیشه ایجاد می کردند. حک کردن و تراشیدن شیشه نیز در این دوران به کارهای تکمیلی شیشه گری اضافه شد و نقاشی های گوناگون از قبیل گل های تزیینی، اشکال حیوانات و... با استفاده از رنگ های متنوع، زینت بخش اشیای شیشه ای شد.

فرآورده های شیشه ای این دوران بیشتر شامل ظروف کوچک و بزرگ، عطردان های بسیار ظریف، جام ها و گلدان هایی با فرم ها و اندازه های متنوع و اشیاء تزیینی کوچکی به شکل حیوانات هستند.

در سال های اخیر شیشه گران بیشتر از خرده شیشه به عنوان مواد اولیه ی مورد مصرفشان بهره می گیرند و نحوه ی کار به این صورت است که ابتدا کوره را به مدت سه تا چهار شبانه روز روشن نگه می دارند و هنگامی که حرارت آن به حد مطلوب رسید از یک سو شیشه ی خرد شده را داخل آن ریخته و از سوی دیگر شیشه ی مذاب را برداشته و به مصرف می رسانند. البته گاه از ترکیب شیشه خرده و سیلیس به عنوان ماده ی اولیه ی اصلی استفاده می شود و برای رنگین ساختن ماده ی مذاب از اکسید فلزی مورد نظر استفاده می کنند.

شیوه ی تهیه ی رنگ

یکی از مهم ترین بخش های شیشه گری دستی نحوه ی ساخت رنگ های شیشه است. تنوع رنگ ها موجب زیبایی هرچه بیشتر محصولات شیشه ای می شوند. هنرمندان این عرصه برای ایجاد رنگ های گوناگون در شیشه از اکسید فلزات مختلف بهره می برند که به شکل پودر در بازار وجود دارند.

مات کردن شیشه

بسیاری از فرآورده های شیشه ای که می بینید ظاهری مات دارند. شیشه یکی از اجسامی است که در برابر اکثر مواد شیمیایی مقاوم است. برای مات کردن شیشه هم باید از اسیدی استفاده کرد که بتواند قسمتی از سطح شیشه را در خود حل کند. تنها اسیدی که شیشه در برابر آن مقاوم نیست اسیدفلوریدریک(Fluoric acid) است. کارکردن با این اسید بسیار سخت و خطرناک است و به علت گرانی استفاده از آن مقرون به صرفه نیست. به همین دلیل در بیشتر کارگاه های شیشه گری از محلول آمونیوم هیدروژن فلورید(Ammonium hydrogen fluoride) یا مواد مشابه دیگر برای مات کردن شیشه استفاده می کنند.

تراش دادن شیشه

بسیاری از فرآورده های شیشه ای دست ساز با نقوشی به شکل تراش خورده تزیین می شوند. برای تراش دادن این گونه وسایل از سنگ های مخصوصی که درجه ی سختی آن ها بیشتر از سختی شیشه است، استفاده می شود. تراش دادن وسایل شیشه ای به وسیله ی سنگ های دیسک مانندی که با سرعت لازم قادر به چرخش هستند، انجام می شوند. سرعت چرخ های تراش و دیسک تراش کاری به نوع تراش بستگی دارد و هر چه میزان عمق تراش مورد نظر بیشتر باشد، سرعت چرخ تراش نیز بیشتر است و برعکس در صورتی که تراش، سطحی باشد، سرعت چرخ تراش کاری کمتر است.

اشیاء ساخته شده ی شیشه ای چنانچه در مجاورت هوای عادی نگه داشته شوند پس از دقایقی به علت سرد شدن سطح شیشه و گرم ماندن درون آن می شکنند و به همین جهت باید اشیاء ساخته شده به تدریج و در مدتی طولانی خنک شود. برای این منظور در هر کارگاه، گرمخانه ای با درجه حرارت ۴۵۰ تا ۵۵۰ درجه ی سانتیگراد وجود دارد که اشیاء ساخته شده را درون آن قرار داده و سپس کوره را خاموش می کنند تا اشیاء، هم زمان با سرد شدن هوای داخل کوره خنک شوند و این کار معمولا بین ۲۴ تا ۴۸ ساعت و تا زمان پایین آمدن تدریجی حرارت داخل گرمخانه و رسیدن آن به درجه ی حرارت هوای معمولی ادامه می یابد.

شهر تهران مهم ترین مرکز تولید محصولات شیشه ای دست ساز است. در تهران با انجام عملیات تکمیلی که حالت تزیینی هم دارد انواع محصولات شیشه ای زیبا و متنوع تولید می شود.

شرایط فعلی شیشه گری در ایران

در حال حاضر چندین کارگاه شیشه گری در تهران و برخی شهرهای دیگر مثل اصفهان، میمند فارس، قمصر کاشان و... مشغول به فعالیت هستند. این کارگاه ها با شرایطی تقریبا مشابه به تولید شیشه هایی مشغول اند که به آن ها شیشه ی فوتی هم گفته می شود.