زری بافی از هنرهای ملی ایرانیان است که از زمان هخامنشیان و سپس در زمان ساسانیان بافتن پرده ها و پارچه های زری رواج داشته است و برای تزئین کاخهای سلاطین به کارمی رفته در حالیکه بنا به اسناد و مدارک به دست آمده حدود 2000 سال قبل محصولات ابریشمی ایرانی در آسیا و اروپا شهرت خاصی داشته است و بهترین پارچه های زری و مخمل به دست هنرمندان و صنعتگران با ذوق ایرانی بافته می شده است.
این بافته سنتی نیز مانند بسیاری از پارچه های سنتی از دو گروه نخ تارو پود تشکیل شده است. در #زری بافی سنتی هم نخ تار(Threaded yarn) وهم نخ پود(Woven yarn) از جنس ابریشم(Silk) بوده و وقتیپارچه بافته می شود از شفافیت و لطافت خاصی برخوردار می شود.
تاریخ دقیق پیدایش پارچه زری بافی به درستی مشخص نیست اما تاریخ نویسان(Historians) زمان پیدایش آن را پیش از دوره ساسانی می دانند. ایران در دوره ساسانی یکی از کشورهایی بود که ابریشم به دیگر کشورها صادر می نمود و همین امر سبب شد که به بافت پارچه های ابریشمی مشهور گردد. زری های دوره ساسانی بسیار مورد توجه بود و تمام دنیا خواستار آن بودند. در آن زمان بهترین هدیه برای افرادی که به ایران سفر می کردند؛ یک قطعه زری بود. این شیوه از بافت با اشکال آزاد و غیر هندسی از نمونه بافت پارچه های زری باف است .
برای بافت این پارچه از رنگ بندی پیچیده ای استفاده نمی کنند. برای نخ تار در نهایت از دو رنگ و برای نخ پود از شش رنگ استفاده می شود. از جمله نکات مهم در بافت پارچه زربافت استفاده از نخ های نازک طلا ونقره است. عامل دیگر پیچیدگی طرح و نقش پارچه است که به کمک همان چند رنگ تولید میشود.
دوره سلجوقیان
از پایان دوره ساسانی تا آغاز سلجوقیان به سبب درگیری عمومی ایرانیان با اعراب و چند پارچگی حکومتها در دوره های مختلف، صنعت بافندگی از درخشندگی و پیشرفت افتاده بود. و در بسیاری از دوره ها صنعت پارچه بافی چنان سیر نزولی می پیمود که گمان نمی رفت دیگر هرگز شکوفا شود. از دوره پادشاهان سلجوقی خوشبختانه 50 قطعه پارچه در دست است.
بـا ایـنکه در متون مختلف مربوط به قـرون اولیـه اسـلامی و دوره سلجوقی (قرن پنجم و ششم هجری) اشاراتی به پارچه های زربفت گردیده، ولی نمونه های کمی از آن ها موجود است. پس از اسلام و به خصوص در عصر سلجوقی نقوش اسلامی با نقوش دوره ساسانی تلفیق شد و استفاده از خط کوفی در حاشیه پارچه های زربفت رواج یافت. بافت زری از دوره ایلخانی (قرن هفتم و هشتم هجری) بـه بعد بـسیار مورد توجه بوده و در شهرهای کاشان، تبریز، سلطانیه و هـرات بـافته می شد. در قرن نهم هجری نیز هـم زمـان با حکومت تیموریان، قسمت های شرقی ایران به خصوص خراسان در صنعت پارچه بافی شهرت داشتند. شهرهای سمرقند و هـرات نیز در زمـان تیمور و پسرش شاهرخ، دو کانون مهم فرهنگی-هنری گردید. علاوه بر این در شهرهای یزد، کـاشان و تـبریز، زری بافی رونق فراوان یافت به طوری که تولیدات این مراکز به سایر نقاط نـیز صـادر می شد.
دوره صفوی (قرن دهم و یازدهم هجری) را به جرأت می توان عصر طلایی هنر پارچه بافی در ایران دانست. در این دوره با گسترش مراکز بافندگی و حمایت شـاهان صـفوی، بـه خصوص شاه عباس اول ، آثار بسیار زیبا و جاودانه ای از پارچه های زری بافته شـد و ایـن هنر یکی از شاخص های هنری این دوره گردید. در این دوره درخشان، هنر زری بافی چنان رونق یافت که شهرت پارچه های ایرانی سراسر دنیا را فراگرفت. تولید پارچه های زربفت با طرح های گوناگون و رنگ های متنوع به بالاترین سطح رسید و نقوش بسیار زیبایی از تصاویر حیوانات ، پرندگان ، گل و گیاه ، گل و مرغ و اسلیمی بر پارچه های زربفت بافته شد که با خطوط نسخ و نستعلیق تزیین شدند. این نوع پارچه ها جنبه مصرف عام نداشت و معمولاً جهت لباس بزرگان به کار می رفت و به علت زیبایی و ارزشی که داشتتند اغلب از طرف دولت مردان صفوی به عنوان هدیه و خلعت برای بزرگان سایر کشورهای جهان فرستاده می شد. پس از این دوره، این هنر دچار رکود شد. قدیمی ترین زری باقی مانده از این دوره در نزدیکی آرامگاه بی بی شهربانو در قبر یکی از بزرگان سلجوقی کشف شده است.
دوره قاجار (قرن دوازدهم هجری) انواع مختلفی از پارچه #زربفت مانند زربفت اطلسی، زربفت دارایی و پارچه های مخمل زربفت در مراکز مختلف تهیه می شد. چنان چه در بافت زربفت مرغوب از گلابتون با روکش فلز طلا و نقره استفاده می شد که به دلیل قیمت گران، خاص طبقه اشراف و درباریان بود؛ ولی پارچه های زربفتی نیز با الیاف گلابتون که روکش آن ها از فلزات ارزان قیمت بود بافته می شدند که مورد استفاده عموم قرار می گرفتند. نوعی مخمل زربفت عنابی با گل و ساقه های بلند طلایی در کاشان بافته می شد و خاص دربار بود. در دوره قاجار پارچه های زربفت به ویژه زربفت دارایی بسیار نفیس بود.
در دوران پهلوی استاد محمد خان نقش بند این هنر را دوباره زنده کرد و پس از وی فرزندانش راه پدر را ادامه دادند. در این دوران نیز به دلیل نیاز برای لباس های زربفت چه برای پوشش و چه برای هدیه دادن، بار دیگر پارچه های زربفت رونق گرفت به ویژه زمان تاج گذاری که لباس های دربار از این پارچه ها بافته می شدند. در اوایل دوران پهلوی هنر زری بافی بجز خانه های سنتی کاشان، یزد و اصفهان در جای دیگری وجود نداشت تا اینکه با گشایش مدرسه صنایع مستظرفه یکی از استادان بزرگ این رشته به نام محمد طریقتی از کاشان به تهران منتقل شد و این رشته هنری که رو به نابودی می رفت را در شرایط سخت گسترش داد و شاگردان زیادی را تربیت نمود.
پارچه زری چیست؟
در منابع معتبر پارچه زری را پارچه ای بافته شده از زر می دانند که تار و پود آن از ابریشم و الیاف گلابتون بافته شده است. گلابتون نخی است که با نوار باریک از جنس طلا، نقره و یا از نقره با روکش طلا به صورت مارپیچ ساخته شده است.
در لغت نامه دهخدا زری عبارت است از پارچه های زربفت که پودهای آن طلاست. به طور کلی به پارچه ای که در بافت آن الیاف فلز طلا و نقره که در اصطلاح به آن گلابتون می گویند، به کار رفته باشد، زری یا زربفت می گویند.
شاردن زربافت را اینگونه شرح می دهد: ایرانی ها آن را زربافت می نامند، صدها نوع ساده، دورو و مخملی نیز دارد. مخمل های زری که در ایران بافته می شوند، بسیار زیبا هستند. امتیاز خاص این پارچه های زیبا آن است که گویی تا ابد دوام می آورند و اینکه زر و سیم این پارچه ها همان قدر با دوام است که تارو پودشان همواره درخشش و رنگ خود را حفظ می کنند.
در واقع همه بافت هایی که الیاف زر (گلابتون) دارند زربفت نامیده می شوند. اصطلاح زربفت برای پارچه هایی است که الیاف فلزی در بافت آنها به کار می رود و پارچه های زر دوزی (رودوزی زر) را در بر نمی گیرد. در واقع زری پارچه های ابریشمی است که با دستگاه زری بافی و به روش مخصوص بافت زری بافته شده باشد. به دلیل استفاده از ابریشم در تارو پود این نوع بافته ها باگذشت زمان نه تنها درخشندگی خود را از دست نمی دهند بلکه حتی با شست و شو درخشان تر و لطیف تر می شوند.
برای بافت این پارچه از رنگ بندی پیچیده ای استفاده نمی کنند. برای نخ تار در نهایت از دو رنگ و برای نخ پود از شش رنگ استفاده می شود. از جمله نکات مهم در بافت پارچه زربفت استفاده از نخ های نازک طلا ونقره است. عامل دیگر پیچیدگی طرح و نقش پارچه است که به کمک همان چند رنگ تولید می شود.
ساختمان دستگاه زری بافی بسیار ساده و از آلات چوبی ساخته می شود. با هر دستگاه به طور معمول دو نفر کار می کنند یک نفربافنده زری و دیگری شاگرد او که به گوشواره کش ملقب است. کار گوشواره کش بالا و پائین بردن تخته هائی است که از قبل نقشه ها روی آن نقشبندی شده است ودر قسمت بالای دستگاه نصب است و به این وسیله نقش ها به طرف بافنده هدایت می شود. در اغلب موارد زمینه یا بوم پارچه زری ازنخ ابریشم است و نخ گلابتون جز نخ های پود می باشد.
در گذشته زری هایی بافته می شد که اصلا در آنها گلابتون به کار نرفته بود ولی باز آن را پارچه زری می دانستند. اگر پارچه ابریشمی به روش زری بافته شود یک زری است حتی اگر زر نداشته باشد. بافته ای که همه ویژگی های فنی زری مثل نوع بافت، نوع الیاف، لطافت، زیبایی، ظرافت و ... به غیر از الیاف زر را دارد در گروه پارچه بافی زری قرار می گیرد. پارچه زری ویژگی های خاص خود را دارد و دارای ظرافت بسیاری است. بنابراین می توان چنین گفت که هر پارچه ابریشمی که به روش زری با دستگاه زری بافی بافته شود یک پارچه زری است.
هرچند زری هنری منسوب به زر است، علت اینکه آن را به زر نسبت داده اند، تنها استفاده از الیاف زر در پود آن نیست بلکه پارچه زری به این دلیل منسوب به زر است که همچون زر ارزشمند گرانبها و زیباست. از گذشته های دور تا به حال این بافته را زری می نامند چون ارزشی چون زر دارد. ظرافت، لطافت، دوام، زیبایی، رنگهای متنوع رنگرزی گیاهی، اصالت طرح و نقش زری، شیوه بافت، دقت در بافت و سختی های بافت این پارچه و کاربردهای متفاوت سبب شده که این بافته زری نامیده شود.
چند درصد زری از الیاف گلابتون بافته می شود؟
زری یا زربفت به پارچه ای اطلاق می شود که در بافت آن الیاف فـلز طـلا یا نقره به کار رفته باشد . این الیاف را در اصطلاح گلابتون می گویند. گـلابتون نـخ ابریشم بسیار ظریف است که بر دور آن رشـته نـازکی از فـلز طلا یا نقره پیچیده شده باشد.
مـعمولا مـقدار طلای این رشته ها دو تا سه درصد است. اما در گلابتون های بعضی از زری های دوره صفوی تـا پنجاه درصد هـم طلا به کار رفته اسـت . عـلاوه بر پارچـه های زربـفت کـه در بافت آنها نخ گلابتون به کـار مـی رود، از این الیاف و همچنین ملیله و نقره جهت زری دوزی بر روی پارچه که یک نـوع دوخـته دوزی است، استفاده می شود . ملیله رشته بـاریک نقره ای یا طلایی اسـت کـه داخل آن مجوف است و با آن روی پارچـه و یـا اشیاء دیگری نقش اندازی می کند.
در بافت زری چله یا تار آن از ابریشم خالص است و پودهای آن ابریشم رنگی و یکی از پودها نخ گلابتون (طلا) است که می تواند زرین یا سیمین باشد. فقط نخ طلا تعین کننده درصد نفیس بودن این پارچه های گرانبها نبوده و عوامل دیگری همچون لطافت، ظرافت، طرح و نوع نقش نیز تعیین کننده است.
در توضیح نخ گلابتون می توان نوشت که نخی است ابریشمی که با طلا یا نقره روکش می شود. گلابتون سازی برای خودش کاری است که در 2 نوع زرین و سیمین و با دستگاه جالب گلابتون سازی انجام می گیرد
اما تفاوت نخ گلابتون و نقره در ظرافت آن است. یعنی اگـر الیـاف باریک باشد به طوری کـه از سـوراخ سـوزن بگذرد گلابتون نـام دارد و اگـر پهن باشد نقره نـامیده مـی شود. گفتنی است که از نقره صرفا جهت دوخته دوزی روی پارچه استفاده می شود در صورتی که از الیاف گـلابتون عـلاوه بر دوخته دوزی در بافت پارچه های زربفت هـم اسـتفاده می شود.
بافت پارچه زری
اطـلاق یـک عـنوان کلی به نام زری یـا زربفت بر گروهی از پارچه ها که از نظر لطافت و ظرافت ظاهری با یکدیگر متفاوت هستند، هـمیشه جای سوال دارد و بـرای پاسـخ باید بـا شـیوه بافت زری و نوع الیاف آن آشنا شد. هنوز کارگاه های زری بافی و هنرمندان این فن که در چـند کـارگاه سـنتی در تهران و اصفهان مشغول کار هستند. ایـن هـنرمندان خـوشبختانه هـنوز پارچـه های زری را به شیوه سنتی و با دستگاه های چوبی زری بافی یا نقشه بندی می بافند. دستگاه های زری بافی معمولا مرکب از ابزار و آلات چوبی است که به سبک بسیار ساده و معمولی ساخته شده است. با هـر دستگاه دو نفر کار می کنند، یک نفر بافنده و دیگری که در اصطلاح به او (گوشواره کش) می گویند و کار او هدایت نقشه کار به طرف بافنده زری است.
در سال ۱۸۰۹ شارل ماری فرانسوی دستگاه ژاکارد را به جای شاگردی که بالای دستگاه باید مینشست ، اختراع می کند . با این همه نمی شود روزانه از ۶ سانتی متر بیشتر زری بافت . قیمت پارچه زری تا متری یک میلیون تومان است و دلیل بالا بودن قیمت آن هم بیشتر از آنکه به خاطر نخ گلابتون باشد به دلیل دقت و حوصله زیادی است که صرف بافتن آن می شود این پارچه ها برای تن پوش درباریان به کار می رفته و همچنین هدیه همیشگی پادشاهان ایران برای نمک گیر کردن پادشاهان دیگر کشورها بوده است .
این پارچه ابریشمی یک روست و هنگام بافت طرح و نقش آن را می توان از زیر دستگاه مشاهده کرد. البته استاد کاران ماهر و هنرمند گاهی این پارچه را به صورت دو رو نیز بافته اند، به گونه ای که از یک طرف دارای نقش و نگار است و طرف دیگر ساده دیده می شود.
گُلابِتون رشته ای سیمی بسیار نازک است که درون آن یک رشته نخ ابریشم قرار دارد و بر روی آن، لایه ای از زر (طلا) کشیده شده است.
گلابتون دو نوع است:
تولید زری به دو صورت انجام می گیرد:
دستگاه های سنتی زری بافی که نزد اهل فن به دستگاه های دستوری شهرت دارد، از نظر شکل ظاهری تا حدودی شبیه سایر دستگاه های نساجی سنتی می باشد و کار تولید، توسط دو نفر صنعتگر یعنی یک نفر بافنده و یک نفر گوشواره کش (همانند دستگاه های سنتی ترمه بافی) صورت می پذیرد و در واقع می توان گفت، پارچه زری حاصل هماهنگی و همکاری بافنده و گوشواره کش می باشد. استفاده از دستگاه ژاکارد برای تولید زری نیز دارای سابقه ای چندان طولانی نیست و دستگاه ژاکارد به خاطر افزایش سرعت در تولید پارچه زری و صرفه جویی در هزینه و وقت صنعتگران به کار گرفته شده است. با استفاده از دستگاه های سنتی زری بافی می توان به تولید حدود 10 سانتیمتر در روز دست یافت، حال آنکه در صورت استفاده از دستگاه ژاکارد این میزان به حدود 40 سانتیمتر در روز افزایش می یابد.
با استفاده از این دو دستگاه سه نوع پارچه زربافت تهیه و تولید می شود:
این پارچه ها، برای تن پوش پادشاهان، وزیران، بزرگان و درباریان به کار می رفت. همچنین به عنوان یک هدیه ارزشمند در دربار شاهان ایران برای هدیه دادن به شاهان بیگانه به حساب می آمد.
این پارچه ها، برای تن پوش پادشاهان، وزیران، بزرگان، درباریان به کار می رفت. همچنین به عنوان یک هدیه ارزشمند در دربار شاهان ایران برای هدیه دادن به شاهان بیگانه به حساب می آمد.
مشهورترین مراکز نساجی در دوره صفویه، شهرهای کاشان، اصفهان، یزد، هرات، تبریز، رشت، مشهد، قم، ساوه و... بوده است. اما بافندگان شهرهای کاشان، یزد و اصفهان در بافت پارچه های نقش دار شهره آفاق بودند.
1. زری دارایی : در این زری تارها تماماً از ابریشم پودها از ابریشم و گلابتون است. در این نوع تعداد الیاف گلابتون بیشتر از الیاف ابریشم است و به همین دلیل این نوع زری کمی سنگی و خشن است.
2. زری اطلسی : در نوع دوم پارچه های زربافت، تارها از ابریشم است و نخ های پود همانند نوع اول از ابریشم و گلابتون است ولی برعکس نوع اول تعداد الیاف ابریشم بیشتر از الیاف گلابتون است. این نوع زری بسیار لطیف و ظریف است.
3. زری پشت کلاف : در این زری برخلاف انواع قبلی تمام سطح زمینه دارای نقش نیست و نقوش مجزا از هم روی زمینه ساده بافته می شوند. معمولاً زمینه تراکم بافت نداشته و بسیار نازک است. پودهای رنگی اضافی به هنگام بافت در فاصله بین دو نقش در پشت پارچه کشیده می شود و پارچه به گلدوزی شباهت پیدا می کند. در این پارچه کمتر از الیاف گلابتون استفاده می شود.
4. زری لپه باف : این نوع زری شباهت بسیاری به زری پشت کلاف دارد با این تفاوت که پودهای اضافی در پشت کار دیده نمی شود، ولی زمینه معمولاً ساده و بدون نقش است. در این نوع بافت، ماسوره حامل پود رنگی فقط از لابلای تارهایی که حامل نقش است عبور می کند و از تارهای زمینه کار که ساده است پودی عبور نمی کند و طبعاً قسمت های نقشدار پارچه برجسته تر از زمینه پارچه است.
مراحل بافت زری بافی شامل نقشه بندی ، چله کشی ، گذراندن ابریشم از وردها و شانه ها می باشد.
ساختمان دستگاه زری بافی بسیار ساده و از آلات چوبی ساخته می شود. با هر دستگاه به طور معمول دو نفر کار می کنند ، یک نفر بافنده زری و دیگری شاگرد او که به گوشواره کش ملقب است. کار گوشواره کش بالا و پائین بردن تخته هائی است که از قبل نقشه ها روی آن نقش بندی شده است و در قسمت بالای دستگاه نصب است و به این وسیله نقش ها به طرف بافنده هدایت میشود. در اغلب موارد زمینه یا بوم پارچه زری ازنخ ابریشم است و نخ گلابتون جز نخ های پود می باشد.
چله کشی و اقسام آن
نقشه و علامات قراردادی
نقشه عبارات است از طریقه پیوستن تار و پود ،که با دو روش نقشه بافت و حرکت وردها می باشد و بطور مختصر آنرا شرح می دهیم ، علامت قراردادی ، برای روش اول در موقع ترسیم نقشه پارچه بر حسب اینکه دستگاه حرکت ورد در طرف راست یا چپ دستگاه بافندگی قرار گرفته باشد، درهمان سمت نقشه چکشی ،خطوطی در امتداد وردها رسم می شود که هر یک نمایش یک تار یا یک دور رفتن یا برگشتن ماکو را نمایش می دهد بافتهای مختلف در زری بافی بسیار زیاد است و موارد استثنایی نیز در بافتها یافت می شود که در کتاب صد سال زری بافی ایران اثر استاد محمد طریقی بطور کامل و دقیق آمده است.
تهیه نقشه
پس از اتمام طراحی بافت و مراحل مختلف چله کشی طرح و نقش مورد نظر توسط طراح که معمولا از بین اساتید بزرگ نقاشی می باشند تهیه می گردد و با توجه به تراکم تار و پود طرح مورد نطر به روی کاغذ شطرنجی انتقال داده می شود این کار توسط نقشه کش هایی که کاملا به طرح و انتقال آن بر روی کاغذ شطرنجی آشنایی دارند انجام می گردد. طراحان باید از همه نکات نقشه کشی اطلاع داشته باشند. پس از انتخاب طرح و انتقال آن روی کاغذ شطرنجی از طریق ریسمان کشی نقشه بافته می شود.
مراحل رنگرزی ابریشم
مراحل رنگرزی ابریشم و روشهای آن با رنگهای نباتی مهمترین عامل بوجود آوردن زیبایی پرشکوه و دلپذیر زری های ایران است رنگها معمولا از گیاهان گرفته می شوند و ماده رنگ کننده آنها از ریشه یا تنه درختان ، برگها ، گلها ، میوه ها یا پوست آنها باشد، بعنوان مثال رنگهای طبیعی که مورد استفاده بوده و اطلاعات کامل آنها در دسترس است عبارتند از:
آشنایی با نحوه بافت
اصطلاحات بافندگی : قبل از آنکه به نقشه برداری از بافت های گوناگون زری بافی بپردازیم و قسمتهای مختلف آنرا بطور خلاصه شرح دهیم لازم است با اصطلاحات بافندگی آشنا شویم، در بافندگی رشته نخهاییکه طول پارچه را تشکیل می دهد (تار) و نخ هایی که در عرض پارچه قرار گرفته و به تار می پیوندد (پود) می نامند. برای اینکه پارچه ای بافته شود باید تارهای پارچه با پود آن بپیوندند برای حصول به این پیوستگی باید هر بار که ماکوی حامل پود در دستگاه رفت و آمد می کند قسمتی از تارها بالا بیاید و قسمت دیگر پایین بماند. در فاصله این دو قسمت که آنرا (پا) می نامند پود جا میگیرد و همینکه پود بوسیله شانه فشرده شد پا عوض می شود یعنی دسته دیگری از پا ها بالا می آید و تار هاییکه بالا بوده اند پایین می روند بدین طریق است که میان تار و پود پیوستگی حاصل و پارچه بافته می شود و اصولا برای بافتن هر نوع زری و مخمل زری باید رشته های تارو پودکه در دستگاه بافندگی هر کدام محل خاص و هر محل اصطلاح مخصوص خود را دارد و در جای خود قرار می گیرد تا امر بافندگی امکان پذیر شود.
مهم ترین مراكز بافت مشهورترین مراكز نساجی در دوره صفویه، شهرهای كاشان، اصفهان، یزد، هرات، تبریز، رشت، مشهد، قم، ساوه و... یوده است. اما بافندگان شهرهای كاشان، یزد و اصفهان در بافتن بارچه های نقش دار شهرة آفاق یودند.
نظر کاربران
