خاتم ترکیبی است از چند ضلعی های منظم با تعداد اضلاع متفاوت که با استفاده از مواد اولیه گوناگون در رنگ های مختلف ساخته می شود. چند ضلعی هایی که در خاتم سازی به کار می آید پنج، شش، هفت، هشت یا ده ضلعی است . این اشکال هندسی را با قراردادن مثلث های کوچک در کنار هم نقش بندی می کنند. مثلث ها را از انواع چوب، فلز و استخوان می سازند. هر چه مثلث ها ریزتر و ظریف تر باشند خاتم مرغوب تر است. در یک طرح خاتم، برای ساختن کوچک ترین واحد هندسی، حداقل سه مثلث و برای بزرگ ترین آن، حداکثر چهارصد مثلث به کار می رود .
در لغت نامه دهخدا، خاتم سازی چنین معنی شده است: آنکه پاره های استخوان را در چوب با نقش و نگار بنشاند.
خاتم جزو یکی ازهنرهای دستی دقیق و پرکار است که تولید و ساخت آن احتیاج به دقت و حوصله زیاد دارد.
در قرون اولیه ی اسلام نوعی هنر تزیینی سطح یا خاتم ساده در ایران وجود داشته است که امروزه به آن خاتم مربع می گویند. اجزای تشکیل دهنده در این نوع خاتم به جای مثلث، قطعاتی به شکل مثلث، قطعاتی به شکل مربع، مستطیل و متوازی الاضلاع و لوزی بوده است.
صنعتگران مصری این روش را مانند بسیاری از هنرها و پیشه های دیگر از قبطی ها اقتباس کرده اند، چندین قطعه و لوحه که روی آنها با چوب و استخوان موزاییک کاری شده است در عین الصیره نزدیک قاهره در اوایل دوره اسلام به دست آمده و اغلب آنها در موزه صنایع اسلامی قاهره یا موزه برلین وجود دارد که یکی از عالی ترین نمونه های این صنعت در موزه متروپولیتن است.
درباره مخترع و مبتکر خاتم بین خاتم سازان و هنرمندان روایات گوناگونی وجود دارد ولی آنچه قابل ذکر است آن است که به درستی معلوم نیست اولین بار خاتم سازی را چه کسی ابداع کرده است. در دایره المعارف فارسی آمده است: زمان آغاز این هنر دانسته نیست و آنچه درباره آن گفته می شود با افسانه همراه است. برخی از استادان خاتم ساز هنوز بر این عقیده اند که هنر خاتم سازی معجزه ابراهیم پیغمبر است.
قدیمی ترین آثار هنری خاتم کاری شده باقی مانده:
1.صندوق مرقد موسی بن جعفر و امام جواد در کاظمین مربوط به دوران شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۰۶هجری قمری ساخته شده توسط استاد محمد جمعه.
2. صندوق مرقد امام حسن عسکری در سامره و صندوق مرقد امام علی النقی مربوط به همان دور و استاد.
3. صندوق خاتم ضریح نرگس خاتون مادر مهدی موعود که در همان دوره ساخته و نصب شده است.
4. اثر زیبا و نفیس درب ورودی مدرسه چهارباغ اصفهان چندین بار توسط استادان این هنر ترمیم و مرمت شده است.
5. درب خاتم امام زاده شاه رضا در قمشه (شهرضا) مربوط به زمان سلطنت شاه طهماسب صفوی.
6. صندوق خاتم مرقد علی ساخته شده در زمان کریم خان زند و نصب آن در زمان لطفعلی خان زند.
7. صندوق خاتم مرقد سید الشهدا و ابوالفضل در کربلا.
8. صندوق مقبره زینب در شام.
برای تولید محصولات خاتم از مواد اولیه ی گوناگونی استفاده می شود که عبارت است از:
1. انواع چوب مانند چوب آبنوس، فوفل، بقم، عناب، نارنج، افرا، کیکم، تبریزی و شمشاد.
2. انواع استخوان و عاج مانند عاج فیل، استخوان شتر، استخوان گاو و استخوان اسب.
3. انواع مفتول های فلزی مانند مفتول برنجی، نقره ای و گاه مفتول طلایی صدف نخ پرک سریشم لاک.
4. این مواد با ابزارهایی نظیرچکش، انواع اره ها و سوهان ها دریل و مته، رنده های مختلف، پرس تیره دار یا خط کش قفل مقار- انواع تنگ ها- چسب های مخصوص و با هم ترکیب می شوند.
1. چوب آبنوس: از این نوع چوب در قدیم برای تهیه ی مثلث های سیاه رنگ استفاده می شد. این چوب دارای استحکام قابل توجهی بوده و به همین سبب در بازار، کمیاب و گران قیمت است.
2. چوب فوفل: اگرچه خاتم سازان به تدریج در اثر گرانی و کمبود چوب آبنوس به چوب فوفل که برای رنگ های سیاه و قهوه ای تیره و بیشتر در قسمت حاشیه ی خاتم استفاده می شود، روی آورده اند؛ ولی در حال حاضر از آنجا که این نوع چوب نیز بیشتر در هندوستان یافت می شود. ضمن آن که خاتم سازان در صورت تمایل به استفاده از این نوع چوب، اکثرا آن را از میز و صندلی های قدیمی که از چوب فوفل ساخته شده، تامین می کنند.
3. چوب گردو: هم اکنون اکثر خاتم سازان از چوب گردو برای تهیه ی مثلث های سیاه رنگ استفاده می کنند، به این ترتیب که پس از بریدن مثلث ها، آن ها را با رنگ های شیمیایی به رنگ سیاه در می آورند.
4. چوب بقم: چوب بقم دارای رنگ طبیعی قرمز است، در ضمن استحکام بیشتری نسبت به انواع مشابه دارد. با توجه به این خصوصیات، در گذشته خاتم سازان برای تهیه ی مثلث های قرمزرنگ از چوب بقم استفاده می کردند ولی این چوب نیز در حال حاضر کمیاب و گران قیمت است و در هند یافت می شود.
5. چوب عناب: امروزه این نوع چوب تا حدودی جایگزین چوب بقم شده است و خاتم سازان به جای استفاده از چوب بقم از چوب عناب که قهوه ای روشن مایل به قرمز است استفاده می کنند که بیشتر در خراسان و شیراز و اطراف آن، یزد و اطراف آن، قم و چهارمحال و بختیاری یافت می شود. چوب عناب را اکثرا با رنگ های مصنوعی و شیمیایی به رنگ قرمز در می آورند.
6. چوب نارنج: چوب نارنج اکثرا در استان های فارس و مازندران یافت می شود. این نوع چوب به رنگ طبیعی قهوه ای روشن است که پس از بریدن مثلث ها آن را با رنگ های مصنوعی و شیمیایی به رنگ های قرمز، زرد یا سیاه در می آورند و در خاتم به کار می برند.
7. چوب افرا: رنگ طبیعی این چوب قهوه ای است و پس از بریدن مثلث های خاتم، آن را با رنگ های مصنوعی و شیمیایی به رنگ قرمز یا زرد در می آورند.
8. چوب کیکم: از چوب کیکم به این شکل استفاده می شود که ابتدا روی آن شیاری به شکل مثلث به وجود می آورند و برای ساییدن مثلث ها و بغل شش ها از آن استفاده می کنند. در واقع از این چوب برای ریختن قالب مثلث ها و بغل شش ها استفاده می کنند.
9. چوب تبریزی یا کبوده: قسمت پشت خاتم، در واقع آستر آن، از این چوب که بسیار نرم و سفیدرنگ است تهیه می شود. قطر آستر درحدود یک میلی متر است. با اره شیارهای باریکی در آستر ایجاد می کنند تا حالت نرمی بیشتری داشته باشد.
10. چوب شمشاد: چوب شمشاد استحکام زیادی دارد و رنگ طبیعی آن زرد است. این چوب در مناطق سرسبز و جنگلی مازندران یافت می شود.
11. عاج فیل: عاج طبیعی بیشتر در هندوستان و قاره ی آفریقا یافت می شود و سابق برای تهیه ی رنگ سفید در خاتم مورد استفاده قرار می گرفت؛ ولی در حال حاضر به سبب گرانی، کمتر در خاتم کاربرد دارد. ضمن آنکه عاج به علت زیبایی و استحکامی که به خاتم می بخشد هنوز در خاتم های درجه یک به کار می رود. در حال حاضر اغلب خاتم سازان از عاج مصنوعی استفاده می کنند.
12. استخوان شتر: رنگ طبیعی استخوان شتر سفید است و از آن برای تهیه ی مثلث های مختلف استفاده می کنند و آن را با رنگ های شیمیایی به رنگ های گوناگون در می آورند. از استخوان شتر یا به صورت رنگ طبیعی در خاتم استفاده می شود و یا اینکه آن را با رنگ های شیمیایی به رنگ سبز در می آورند.
13. استخوان اسب: استخوان طبیعی اسب سفید رنگ است. این استخوان را نیز با استفاده از رنگ های شیمیایی به رنگ های گوناگون به خصوص رنگ سبز در می آورند و با مثلث های دیگر مخلوط می کنند. از آنجا که استخوان اسب رنگ پذیری بیشتری نسبت به استخوان شتر دارد، به همین دلیل استفاده از آن متداول تر است. امروزه علاوه بر استخوان شتر و استخوان اسب از استخوان گاو نیز استفاده می شود که بیشتر هم در دسترس است.
14. مفتول های فلزی: در خاتم سازی برای تهیه ی رنگ زرد طلایی و براق از برنج استفاده می کنند. خاتم سازان برای تهیه ی رنگ زرد طلایی مسرا به کار می گرفتند که البته این فلز ثبات رنگ نداشته و استحکام لازم را برای این کار ندارد. در گذشته به ندرت از طلا نیز در خاتم استفاده شده است. در بعضی انواع خاتم از مفتول نقره ای و گاهی نیزاز آلومینیوم استفاده می شود. برای تهیه ی مثلث، از مفتول های برنجی برای رنگ زرد طلایی و از مفتول های نقره ای برای رنگ سفید براق استفاده می شود. در گذشته برای تهیه ی مثلث های مفتولی به وسیله ی دستگاهی به نام حدیده استفاده می کردند اما امروزه نوردهایی که به شکل مثلث است برای شکل دادن به مثلث ها استفاده می کنند.
15. صدف: استفاده از صدف در خاتم سازی موجب زیبایی بیشتر و افزودن بر کیفیت خاتم می شود ولی امروزه به سبب گرانی این محصول و همین طور کمیاب بودن آن، کمتر مورد استفاده قرار می گیرد. در حال حاضر برای تامین رنگ سفید براق در خاتم های درجه یک و عالی کاربرد دارد.
16. نخ پرک: در خاتم سازی برای پیچیدن مثلث ها، پره ها و گل ها از نخ های گوناگون با ضخامت های متفاوت استفاده می شود که معروف ترین و رایج ترین آن ها نخی به نام پرک است.
17. سریشم: در خاتم سازی برای چسباندن خاتم روی ظروف و اشیاء گوناگون از چسب سریشم استفاده می شود. این چسب را باید فقط هنگام مصرف گرم کرد زیرا گرم کردن مجدد آن از قدرت چسبندگی اش می کاهد.
18. چسب سفید : این چسب به شکل سرد مصرف می شود. چسب سفید که دارای استحکام و دوام زیادی است به صورت طبیعی از صمغ درختان تهیه می شود و برای چسباندن استخوانی که در گوشه های ظروف و محصولات خاتم، کار گذاشته می شود، مورد استفاده قرار می گیرد.
19. لاک: پس از تکمیل خاتم و چسباندن آن روی اشیاء، سطح خاتم را پرداخت کرده و صیقل می دهند و سپس در سه نوبت سطح خاتم را با لاک مخصوص می پوشانند. نکته ی مهم در این مرحله این است که باید لاک روی تمام سطح محصولات خاتم به طور یکسان و هماهنگ زده شود تا برجستگی و فرورفتگی در سطح آن ایجاد نشود و از زیبایی و کیفیت آن کاسته نشود. همچنین این کار باید در محلی سرپوشیده و دور از گرد و غبار انجام شود تا ذرات معلق موجود در هوا بر سطح اشیاء لاک خورده ننشیند. باید تمام سطوح خاتم و سطوحی که به شکل چوبی باقی می مانند از لاک پوشیده شوند تا از هیچ نقطه ای از آن رطوبت به داخل شی نفوذ نکند. امروزه بسیاری از خاتم سازان به جای لاک کاری به این شیوه، محصولات خاتم را با نوعی جلا به نام پولیستر می پوشانند که ماده ای شیشه ای مانند و غیر قابل سوختن است.
۱. سطح چوبی و محلی که خاتم روی آن قرار می گیرد باید کاملا صاف باشد و اتصالات به یکدیگر جذب شده و هیچ گونه جای خالی وجود نداشته باشد.
۲. رنگ تمام چوب های مثلثی شکل در خاتم سازی باید کاملا ثابت و یک دست باشد و هیچ گونه تغییری در آن پیدا نشود.
۳. برش های خاتم باید به نحوی روی اشیاء چوبی چسبانده شود که سطح خاتم کاملا صاف باشد و هیچ گونه برجستگی نداشته باشد.
۴. بتونه کاری حفره های استخوان یا چوب روی خاتم باید به طریقی انجام شود که شکل مثلث ها را تغییر ندهد و حتی المقدور دیده نشود. این میزان نباید از یک سوم سطح هر مثلث بیشتر شود.
۵. گل ها در قسمت گوشه و پهلوی خاتم باید با هم کاملا قرینه و مساوی باشد.
۶. ساختمان نجاری اشیاء خاتم از نظر مهندسی و ابعاد باید کاملا قرینه باشد.
۷. ناهمواری و درزهای قابل لمس و رویت درگوشه ها، پهلو یا سطح خاتم نباید وجود داشته باشد.
۸. تمام رویه و سطح اشیاء خاتم باید با لاک مخصوص پوشانده شود. لاک کاری خاتم باید با دقت کامل انجام شود تا نقطه ای از آن بدون لاک باقی نماند زیرا در غیر این صورت، رطوبت و هوا به داخل خاتم نفوذ کرده و موجب پوسیدگی سریع آن می شود.
۹. نقش ها و مثلث های خاتم هرچه ریزتر باشند کیفیت، ارزش و زیبایی آن محصول بیشتر است.
در حال حاضر کماکان شیراز مهم ترین مرکز تولید محصولات خاتم است. علاوه بر شیراز، خاتم سازی در شهرهای اصفهان، گلپایگان و تهران نیز رواج دارد و خاتم سازان محصولات متنوعی را تولید و عرضه می کنند.
محصولات خاتم سازان شامل :
1.انواع قاب قرآن
2. قاب عکس
3. شکلات خوری
4. میز و صندلی
5. جعبه ی سیگار
6. جاکلیدی
7. جاقلمی
۱-هنر خاتم سازی در ایران نویسنده: دلشاد طهوری ناشر: سروش سال نشر: ۱۳۶۵
۲- هنر خاتم نویسنده: غلامرضا روزی طلب و ناهید جلالی ویراستار زهرا رهنورد ناشر: سمت سال نشر: ۱۳۸۲
۳-هنر خاتم کاری نویسنده: هاجر انتظاری شغل آبادی، ویراستار: هوشنگ فرزان نشر انتشارات جهاد دانشگاهی سال نشر: ۱۳۸۹
درآمد خاتم کاری به میزانی است که می توان این رشته را به عنوان شغل اصلی انتخاب کرد. اما یکی از مهم ترین معضلات درباره در آمد خاتم کاری این است که آموزش های لازم برای هنرجویان این رشته وجود ندارد. توجه داشته باشید که اگر قصد دارید خاتم کاری را به عنوان شغل انتخاب کنید. بایستی حداقل ۲ سال وقت بگذارید و به آموزش مشغول شوید ولی حتی پس از ۶ ماه آموزش می توانید در سطوح پایین تر، مشغول کار شوید و درآمد کافی داشته باشید. همان طور که می دانید خاتم کاری هنری است در بین ایرانیان محبوب بوده و همواره کسانی که به این حرفه مشغول هستند از میزان فروش محصولات خود رضایت دارند. همچنین فعالان در زمینه صادرات صنایع دستی بر این باور هستند که با حمایت های دولت، صادرات خاتم کاری می تواند تا ۲۰ درصد، افزایش پیدا کند.
در این مقاله ما درباره هنر زیبا و ظریف خاتم کاری، تاریخچه، ابزار مورد نیاز و... صحبت کردیم. امیدارم از خواندن این مقابه لذت برده باشید.
نظر کاربران
