تشعیر اصطلاحی در تذهیب و نقاشی ایرانی است.
تشعیر در لغت به معانی موی بر آوردن بچه در شکم و نیز موی را داخل مَوزه کردن و آستر کردن موزه به موی آمده است (شاد؛ نفیسی ، ذیل واژه ) و در اصطلاح ، نقوشی از یک یا دو رنگ است که در حاشیه و سرفصلهای برخی کتب و در و دیوار و پرده ها و فضاهای موجود در مجلس سازیها و پرده های نقاشی ایرانی کشیده می شود و در جلدسازی و قلمدان سازی و قلم زنی بر روی فلز و نیز خطاطی دیده شده است. تشعیر از شَعْر (مو) گرفته شده است و به نقوش بسیار ریز از گیاه و پرنده و درخت اطلاق می شود.
ساخت و پرداخت حاشیه قاب تصویر یا متن تشعیر در دیوان و كتب خطی ایرانی دارای سابقه ای دیرینه است. از نمونه های اولیه كامل و قابل ذكر در این زمینه می توان از تشعیر های دیوان سلطان احمد جلایر نام برد. درآثار برجسته اوج هنر نگارگری ایران در دوران شاه طهماسب صفوی می توان از خمسه نظامی و در نزد پادشاهان گوركانی هند مرقع گلشن را باید نام برد كه از مهمترین آثار دارای تشعیر های فوق العاده است كه توسط نقاشان ایرانی در دربار پادشاهان گوركانی هند خلق شده است. هنرمندان بسیاری در این زمینه آثاری را خلق كرده اند كه از آن میان عبدالحی، آقا میرك، سلطان محمد و صادقی بیك افشار قابل ذكر هستند. پرداختن به حاشیه تصویر یا متن طراحان در نقاشی ایرانی موضوعی است كه در این مقاله به آن پرداخته می شود.
طراحی تشعیرها در دوره های مختلف نقاشی ایران به همراه آثار نقاشی، تكوین و تكامل یافته و از ویژگی های خاص خود برخوردار است. در تشعیر، حاشیه اطراف قاب متن یا تصویر، توسط طراحی های تزئینی از طبیعت، انسان و حیوانات انجام می شود و برخی از این طراحی ها شامل حیوانات خاص، واقعی و خیالی هستند كه در حال نزاع و حركت و چرخش در میان فضای دو بعدی دیده می شوند. این نوع از كار را گرفت و گیر نیز می نامند. بدیهی است در نگارگری ایرانی، نزد اهل فن این هنر، هر یك از این گرایش ها را با اسم ویژه ای می نامند كه در جای خود باید به آن پرداخته شود.
نمونه ای از تشعیر در جلد درونی احسن الکبار فی معرفه الائمه الاطهار (988ق) با نقش دفاع سیمرغ از آشیانه اش در برابر اژدها منبع: محمد حسن سمسار، کاخ گلستان
در واقع تشعیر نوعی تزئین نسخ خطی است که در حاشیه ی نسخ یا مرقعات، معمولا با یک یا دو و حتی با سه رنگ طلا انجام می گیرد،از آنجا که طراحی تشعیر، که در اصل طراحی حیوانات و منظره و اقسام آن است، اغلب با طلا و به وسیله قلم موهای بسیار ظریف انجام می گرفته است، ظرافت خطوط را به مو تشبیه کرده اند.
تشعیر به همراه تذهیب، برای تزئین حواشی بزرگتر در کتب خطی ، شاید تحت تأثیر نقاشی چینی ، از دوران تیموریان در ایران مرسوم گردید.
حال که از تذهیب گفتیم، برای علاقه مندان این هنر زیبا ما دو مقاله تدوین کردیم که لذت ببرید از خواندن آن یکی از آنها همه اطلاعاتی که لازم به دانستن درباره تذهیب است، گفته شده و دیگری آموزش تذهیب است. این دو مقاله شدیدا به علاقه مندان این حوزه پیشنهاد میشود.
طرح ها و نگارههای غالب در ساختن تشعیر، بیشتر صخره سنگ ها، حرکات ابر و باد، درختان متنوع، حیوانات خیالی و افسانه ای مانند سیمرغ وازدها، حیوانات وحشی در حال جست و خیز، پرندگان و حیوانات کوچک با قلم اندازی های استادان و استفاده ی بی دریغ از طلای ناب می باشد.
تشعیر ساخت و پرداخت حاشیه قاب تصویر یا متن می باشد که در دیوان و کتب خطی ایرانی دارای سابقه ای دیرینه است. هنر تشعیرسازی یا تشعیراندازی از حدود قرن 9 هجری قمری در کتب خطی دیده می شود. اما، در قرن های پیش تر نیز شکل های مختلف تزیین به کار می رفته است. در باورهای مذهبی، حتی قبل از پیدایش ادیان رسمی که دارای کتابت بوده اند، معمولا نمادهای حیوانی و گاه ترکیب هایی از انسان و حیوان، وجود داشته است. به همین سبب، نقوش جانوران از هنگامی که بشر نخستین آثار هنری خود را پدید آورده است به چشم می خورد. از دوره ساسانیان، آثار هنری فراوانی از تشعیرسازی در زمینه های مختلف صنایع دستی و معماری باقی مانده است. نقش های بسیار زیبایی در بشقاب ها، ساغرها، و حتی بافته های آن دوره به چشم می خورد که اغلب دارای شکل های جانوران گوناگون است.
پس از ورود اسلام به ایران، سلسله های ایرانی پیوسته سعی در ترویج و پیشرفت فرهنگ و هنر ایرانی داشته اند. در دوران سلجوقیان، هنر رونق بسیار داشت و هنرمندان مورد توجه و احترام بودند. در این عصر، هنرهای معماری، فلزکاری، نقاشی، تذهیب، تشعیر، صحافی و سایر هنرهای مربوط به کتاب آرایی رونق تمام داشت.
در اوایل عصر تیموریان، گرایش به استفاده از نقوش طبیعی گیاهی در کتاب آرایی و تزیین برخی نسخه های خطی مشهود است و از همین دوره به بعد، رفته رفته تشعیرهایی زیبا با رنگ آمیزی های جذاب پدید آمد. شاید این تشعیرها را بتوان کامل ترین روش آرایش کتاب به شمار آورد.
تشعیر اساساً رابطه میان تذهیب و تصویر است. شیوه جدیدی در تشعیر بعدها رخ نمود که برای نخستین بار از تصویر انسان نیز در آراستن و تزیین استفاده شد. در دوره سلطان احمد جلایر به آثاری برمی خوریم که تصاویر انسان، فرشتگان، و جانوران توأماً مورد استفاده قرار گرفته است.
اندکی پیش از آغاز دوره سلطنت شاه طهماسب اول صفوی، تمام صفحه با طرح ها و نقوش طلایی آراسته و تزیین می شد. در زمان وی هنر تشعیر اندازی رواج خاصی یافت و متن یا موضوعات آن را مناظری همراه با نقوش انسان و حیوانات تشکیل می داد که اغلب با مایه رنگ های متفاوت طلایی نیز کار می شده است.
نامگذاری انواع تشعیر بیشتر بر اساس روشها و فنون و جایگاه ارائه آن است. تشعیر بر دو قسم است: تشعیر گیاهی یا تشعیر گل و بوته، و تشعیر وحوش. در تشعیر گیاهی ، تصاویر بر بالا و پایین برگها و گلها به زر یا رنگهای سفید یا آبی یا مایة اصلی و ته رنگلاجورد یا سیاه یا گِل ماشی و امثال آن، بر حواشی کتب کشیده می شود. در آرایه های تزئینی قرآن کریم و جلد آن، علاوه بر تذهیب ، فقط از این نوع تشعیر استفاده می گردد. در تشعیر وحوش که بر دو نوع نخجیری و گرفت و گیر است، طرح کلی تصاویر و نقوش انواع پرندگان و جانوران زمینی و دریایی و اساطیری در ترکیب های خاص متناسب با موضوع اصلی کتاب با کمترین رنگ و به صورت نمادین پدید می آید. همچنین تصاویری از آسمان و ابرها و ستیغ کوهها و صخره ها در تشعیر دیده می شود.
نقوش تشعیری هر کدام جایگاهی معیّن و شیوه ای مستقل دارند؛ مثلاً جای نقش شیر و اژدها و سیمرغ و ادوات رزم در حواشی کتب و مجالس رزمی و جای نقش مرغزارها، سروستانها، بته جقه ها، بیدهای مجنون، آهوان و پرندگان در حواشی کتب و جلدها و مجلس سازیهای تغزلی و شکارگاههاست .
نامگذاری انواع تشعیر بیشتر بر اساس روشها و فنون و جایگاه ارائه آن است. تشعیر بر دو قسم است : تشعیر گیاهی یا تشعیر گل و بوته ، و تشعیر وحوش. در تشعیر گیاهی ، تصاویر بر بالا و پایین برگها و گلها به زر یا رنگهای سفید یا آبی یا مایه اصلی و ته رنگ لاجورد یا سیاه یا گِل ماشی و امثال آن ، بر حواشی کتب کشیده می شود. در آرایه های تزئینی قرآن کریم و جلد آن، علاوه بر تذهیب، فقط از این نوع تشعیر استفاده می گردد. در تشعیر وحوش که بر دو نوع نخجیری و گرفت و گیر است ، طرح کلی تصاویر و نقوش انواع پرندگان و جانوران زمینی ، دریایی و اساطیری در ترکیبهای خاص متناسب با موضوع اصلی کتاب با کمترین رنگ و به صورت نمادین پدید می آید. همچنین تصاویری از آسمان و ابرها و ستیغ کوهها و صخره ها در تشعیر دیده می شود.
ترکیب بندی و حرکت در تشعیر ها، غالبا به صورتی است که موجب تنوع در دید و دنبال کردن چشم و حرکت در اطراف تصویر و هدایت آن به درون تصویر می گردد. این نگاه مانع از خسته شدن چشم و یکنواختی شده و همچنین نشاط و حرکت در دید مخاطب را به دنبال داشته است. دانش و فهم هنر تجسمی در پرداخت تشعیرها بیانگر درک عمیق و ذوق بالای هنرمندان نقاش ایرانی بوده است.
در این مقاله، ما راجب تشعیر و تاریخچه آن، انواع تشعیر اطلاعات کامل و مفید صحبت کردیم. امیدوارم که مورد پسند قرار گرفته باشد.
نظر کاربران
