ارسی سازی

ارس در فارسی به چم (معنای) گشاده لوز روس و اروس است. در اروپا به این گونه درها گیوتین می گویند. استاد پیرنیا واژه ارسی را پارسی می داند برابر گشاده و باز. ولی در فرهنگ ها ارسی را یک واژه روسی دانسته اند ار پیشوندی است برابر بالا رفتن که در برخی واژه های دیگر مانند ارچین دیده می شود و سی برابر پرتو و چشمه که در گویش های نیمروزی (جنوبی) ایران روایی است. ارسی گونه ای پنجره چوبی و شبکه دار کشویی است که با بالا و پایین رفتن باز و بسته می شود. بلندای آن از کف تا آسمانه است. این در پنجره گاه به میانسرا باز می شود و گاه میان دو تالار جای می گیرد تا به هنگام نیاز باز شود و یک تالار بزرگ به دست آید.

width=275

اُرسی سازی چوب چیست؟

در صنعت نجاری از تلفیق یکی از شاخه های آن به نام نازک کاری چوب با هنر طراحی نقوش ، اسلیمی ، گره چینی ، جقه ، چهارپر، قواره بری وشیشه بری شیشه های رنگی که از عناصر معماری(Architecture) اصیل و سنتی ایران می باشد ، درب و پنجره هایی خلق می شوند به نام هنر ارسی یا ارسی سازی. ارسی نوعی در و پنجره چوبی مشبکی است که درهرشبکه اش شیشه کوچک رنگینی موجود است واز کنارهم قرار گرفتن آنها نقش های زیبایی پدید می آید و نور را از خود عبور می دهد.به حالت عمومی (ایستاده) قرار می گیرد که حالت بالارونده برای باز کردن و پایین رونده برای بستن می باشد.معمولا سر تا سر دیوار اضلاع چهارگانه اتاق را می پوشاند و از سقف تا کف یکپارچه است.

ارسی ها جداکننده ی فضا اتاق و حیاط (ایوان) می باشد یا میان دو تالار قرار می گیرند تا در موقع لزوم درب آن ها باز شوند ویک تالار بزرگتر ایجاد شود و نمای داخلی و خارجی زیبایی را برای اتاق فراهم می آورند.
البته از ارسی به صورت جداگانه نیز در ساخت درب یا پنجره استفاده می شود.

معنی ارسی یا اورسی چیست و از کجا آمده است

درباره ی ریشه این واژه نظرات زیادی وجود دارد که مواردی (تعاریفی) به شرح ذیل بیان می گردد:

1 ـ اُر یا اُور پیشوندی برابر بالا رفتن معنا می دهد که در برخی واژه های دیگر مانند اُرچین دیده می شود و (سی) برابر چشمه و پرتو معنی شده که در گویش های جنوبی ایران رایج است ودر نهایت پنجره های بالارونده (با لنگه های باز شو) گفته می شود.
2 ـ این کلمه از اُریا (arus) زبان پهلوی گرفته شده است و به معنای سفید و روشنایی است.
3 ـ این کلمه را پاُرسی می پندارند و به معنای گشاده و باز است.
4 - معنی و تعریف کلمه ارسی درشهر های مختلف ایران تفاوت فاحشی دارند از جمله در شهر قزوین معنی چند چشم میدهد و در شهر یزد به درب های شکم پاره میگویند. همچنین در بعضی شهر ها در قدیم به کفش و پاپوش ارسی میگفتند.
5 ـ در اروپا به این گونه درب ها (گیوتینGuillotine) گفته می شود.(به دلیل بالا و پایین رونده بودن)
6 ـ در بعضی فرهنگ ها این هنر را وارداتی(import) از روس می دانند که بایستی متذکر شد این هنر در دوران صفویه در ایران رواج داشته، در حالی که مراودات ایران و روسیه از دوره قاجار به بعد بوده است.

تاریخچه

تاریخچه هنر اُرسی سازی در ایران طبق آثار به جا مانده به دوره صفویه بر می گردد و در دوره قاجار تغییراتی در طرح ها ایجاد گردید.. در زمان صفویه با ورود شیشه های رنگی به ایران وتعبیه آنها دز

چوب های مشبک گره چینی به روش کنشکاف توسط صنعتگران ،ارسی سازی شکل گرفت و بیشتر در ساخت درب و پنجره های خانه اعیان ، بزرگان و حاکمان به کار رفته است.
ازجمله بنا های قدیمی دارای اُرسی که در جای جای ایران به چشم می خورد به ارگ کریم خان، خانه ی محتشم، بنای دیوانخانه ،باغ دولت آباد، چهل ستون، کاخ گلستان، عمارت شمس العماره و... می توان اشاره نمود.
ارسی سازی در دوره قاجار با تلفیق نقوش و طرح های قواره بری (منحنی) رنگ و لعاب بیشتری به خود گرفت چنانچه در آن دوران در اوج شکوفایی رونق خود بوده است.

ساختار ارسی

ارسی در ساختار اصلی خود از چهارچوب، وادار، کُلاه، پاتاق، تُنُک، چِفته ریزه، پاخُور و لِنگه ها تشکیل یافته است.
چهارچوب : از چوبهایی به صورت طولی(Longitudinal)، عرضی(Transverse) و منحنی(Curve) تشکیل یافته است که سایر اجزای ارسی در میان آن قرارمی گیرد.

بائو (باهو)یا وادار : به ستون هایی چوبی که در وسط چهارچوب به صورت عمود قرارمیگیرند یا ستون های چوبی که به شکل طولی پنجره را به بخش های مساوی برای لنگه های ارسی تقسیم می کنند گفته می شوند.

روکوب ها : (چوب هایی با ضخامت کم به تناسب ضخامت وادار ها و لنگه ها) که در دو سمت وادار ها بواسطه گل میخ های آهنی نصب میشوند . روکوب ها شیار ریل مانندی را تشکیل میدهند که لنگه های ارسی براحتی در بین آنها بصورت کشویی حرکت میکنند و بواسطه بائو ( وادار ) بالاو پایین میروند.

کلاه : تیر افقی میان بخش پاتاق و لنگه ها(ثابت و متحرک ) را گویند.

کلاه پنجره ارسی شیشه رنگی قواره بری

پاتاق : (جزء اصلی اُرسی را تشکیل می دهد) نام دیگر آن پرهون (نیم دایره) یا سه پهلو گفته می شود. قسمت بالایی ارسی که ثابت بوده ، به عنوان نورگیر استفاده می شود و به چهارچوب متصل است. ارتفاع آن با توجه به نوع ساختمان و اندازه پنجره ها در دو نوع صاف یا جِناقی (نیم دایره) ساخته می شود.
به وسیله آلات هندسی گره چینی و سنتی با شیشه های رنگی تزیین می شود. طرح کتیبه ای شامل طرح مرکزی، طرح حاشیه پهن و باریک است. تمامی طرح های آن از تکثیر و دوران یک واگیر* اصلی بدست می آید.

تُنُک : شبکه شیشه ای درون سطح لنگه درب ها که با آلات جدا شده است.

آلت و تنک شیشه رنگی پنجره ارسی

چِفته ریزه : چفتی که لِنگه ها را ثابت در شیار وادار به هر ارتفاعی نِگه می دارد.

پاخُور : پاشنه یا پاخور ارسی، بخش پایین و افقی چهارچوب است که با زمین در تماس است و ارتفاع (پهنا)آن با توجه به پهنای کتیبه و لنگه های ارسی معمولا بین 10 الی 50 سانتیمتر انتخاب می شود.

لنگه ها : لنگه های ارسی با شکل کلی مستطیل و متحرک به صورت کِشویی در راستای محور عمودی بالا و پایین می روند.در قسمت پایین اُرسی قرار گرفته اند . دارای شیشه خور های بزرگ وگاه تزیینی با شیشه های رنگی جهت نور گیری، مشاهده بهتر مناظر باز و تهویه هستند.

لَت یا لِنگه ارسی ها معمولا فرد است . یک لتی، سه لتی، پنج لتی، هفت لتی و نُه لتی . ارسی تک لتی در بالا خانه های گوشوار یا راهرو های طبقه ی اوّل ساختمان دیده می شوند.

* واگیر : تکرار قسمتی از یک نقش با استفاده از انواع قرینه سازی در سطح وسیع گسترش داده می شود.

شیشه های اُرسی : رنگهای شیشه ها لاجوردی(آبی)- قرمزـ سبزـ زردـ نارنجی هستند که به تنهایی یک ثانیه #روانشناسی(Psychology) مجزا دارند. همچنین این شیشه ها در گذشته به صورت دستی و با خمیر شیشه ساخته میشده است.

مسجد

نحوه و اصول ساخت ارسی

در هنر ارسی سازی اصیل،هیچ میخ وچسبی به کار نرفته است و تمام نقش نگاره های آلات آن به وسیله اتصالات ظریف چوب (کام وزبانه) به هم متصل شده است. و شیشه های رنگی به صورت کنشکاف داخل شیار های آلات چوبی قرارمیگیرند.
برای این کار ابتدا طرح اولیه با علم هندسه(The geometry) و مثلثات(Trigonometry) نسبت به ابعاد فضای مورد نظر روی کاغذ تهیه می گردد سپس با دقت و ظرافت هرچه تمام چوب و شیشه ها بریده می شوند و با مهارتی خاص کنار هم چیده و کلاف می شوند و در نهایت تمام اتصالات با فنون زیبای نجاری به هم متصل می شوند.

نقش پایه و طرح

نقش ها در یک طرح اُرسی به دو طرح کلی تقسیم می شوند:
گروه اوّل : نقش های اصلی که شکل مشخص دارند.
گروه دوم : نقش های مکمل که فاقد شکل خاص هستند.این نقش ها در زمینه طراحی به صورت مکمل نقش اصلی در فضای تعریف شده ایجاد شده اند.

انواع نقش های ارسی در تُنُک ها

نقش اسلیمی : نقش اصلی آن را از گیاهان گرفته اند و در نقشه های فرش و در نقاشی های مختلف نیز دیده می شوند.

نقش گره چینی : این نقش دارای نقوش هندسی الهام گرفته از اجرام آسمانی و کائنات، حیوانات و گیاهان می باشد و در نقطه های اتصالات طرح به صورت زاویه دار می باشند.

نقش جقّه : در معنا درخت سرو را گویند که نماد ایران و ایرانیان است و مظهر آزادی و خمیدگی سرو را به مرد آزادو آزاده ای که متواضع در مقابل معبود خود است تشبیه می شود.

از دیگر معانی : نماد اهورامزدا در زرتشت و نشان خورشید و مظهر عظمت است، نماد پَر پرندگان در بالای کلاه پادشاهان و تمثیلی از گلابی و شکل بادام نیز گفته شده است.
نقش چهارپَر : که از برگ های شَبدر چهار برگ الهام گرفته و نماد خوشبختی و سعادت است.

به طور مثال در نمونه ای از اُرسی : کتیبه و لنگه ها دارای دو نقش اصلی بته جقّه و چهارپر هستند و در حاشیه آن ها نقوش طرح گل و قاب بندی به عنوان مکمل می باشند.

ویژگی پنجره های ارسی

1- تأمین نور فضای درونی : نور پایه و اساس زندگی ماست. نور درخشان خورشید منبع حیات و باعث تندرستی انسان می باشد.
همچنین طبق تجربیات پزشکی باعث درمان #افسردگی(Depression) (نور درمانیLight therapy) می شود.
البته مصرف زیاد این نور مضراتی بر بدن و چشم دارد که در معماری اصیل و سنتی ایران کاملا به مضرات و سود آن دقت و توجه شده.با طراحی ویژه پنجره های ارسی، در فصل زمستان و تابستان نور مناسب نسبت به محیط داخلی اتاق تابیده می شود، نه کم و نه زیاد.
عبور نور از میان شیشه های رنگی پنجره و تابش آن بر روی زمین باعث می شود حتی فضاهایی از خانه که مبلمان ندارند نیز زنده و زیبنده به نظر بیاید و نمایی منحصر بفرد و بدیعی ایجاد کند.

2 ـ در معرض دید قرار دادن فضای بیرونی : از دیگر کارکرد های این پنجره ها امکان بهره گیری از منظره های واقع در بیرون فضا های بسته و در اختیار قرار دادن آن به افراد داخل بنا است.
زندگی در فضای بسته ای که فاقد دید و فضای مناسب باشد ناخوشایند بوده و زندگی به مدت طولانی در آن بسیار دشوار و مشکل آفرین خواهد بود. به همین سبب همواره در بناهای درون گرا که حیاط و منظره بیرونی نما را شکل می داده است ، اصولا فضای باز منتهی به حیاط را با ساخت پنجره های ارسی آنچنان دلنشین طراحی میکردند که گویی تماشای بیرون از این پنجره ها لذت بیشتری دارد.

3 ـ کاهش شدت نور آفتاب : نصب اُرسی ها در خانه ها بسته به زمستان نشین و تابستان نشین اتاق ها فرق دارند . استفاده بیش از حد از شیشه های ساده و بی رنگ برای اُرسی اتاق های زمستان نشین و و نفوذ نور خورشید به قلب اتاق در زمستان ها، و استفاده از شیشه های رنگی و شکست و تقلیل کردن شکست نور آفتاب و گرمای آن به وسیله آلات بندی های چوبی و ایجاد سایه در فصل تابستان خاصیت ویژه ای به اتاق های اُرسی داده است که بتواند در ضلع های مختلف حیاط قرار بگیرد.
با توجه به اصول طراحی فوق،در ساخت نمای تالارها و بادگیرها ی ساختمان ها بیشتر از پنجره های ارسی استفاده میگردید.

4 ـ ایجاد زیبایی در نمای ساختمان : سطح پنجره های ارسی را با انواع نقش های گوناگون گره سازی سازی با شیشه های رنگی و ساده می آراستند و ترکیب های بدیعی پدید می آورند به این صورت هماهنگی بین این شبکه های هندسی و نور های رنگی با زیبایی هر چه تمام تر منظره منحصر به فردی در اتاق های ارسی ایجاد می کند.
هنگام بسته بودن پنجره های ارسی و تابش نورخورشید به آنها ، طیف ملایمی از شیشه های رنگی به داخل و کف اتاق انعکاس می دهد که جلوه و حس خاصی را به ساختمان و انسان القا می کند.
با توجه به اینکه در بسیاری از انواع فضاهای معماری کاخ ها، باغ ها و خانه های ثروتمندان به صورت مهم ترین عامل در طراحی و تزئین نمای داخلی و خارجی به کاررفته است به همین سبب شکل اندازه گیری، رنگ بندی، موقیعت و سازماندهی آن در تزئین و زیباسازی نمای بنا ها با دقت مورد توجه قرار داشته است.

5 ـ حفظ حریم محرمیت فضای بیرونی : شبکه ریز این پنجره ها غالبا موجب می شود کسی به سادگی نتواند از بیرون، فضای درونی(Interior space) را ببیند ودید را محدود می کند . همین ویژگی سبب شده است از پنجره های ارسی در جبهه ای از خانه که به سمت گذرگاه عمومی قرار داشت استفاده شود. زیرا در این حالت ضمن برخورداری از نور و منظره فضای عمومی ، محرمیت فضای درونی خانه نیز مخدوش نمی شود.

۶ ـ دور کردن حشرات و خزندگان به اتاق ها : پنجره های ارسی با نمای رنگهای مختلف شیشه های خود در فضای بیرونی اتاق ها باعث ترس و دورشدن حشرات و خزندگان مزاحم مثل مارمولک و ... به اتاقها می شوند ، که در این میان رنگ زرد بیشترین تاثیر را روی آنها دارد.

7 ـ #روانشناسی رنگ ها : از نظر تاثیرات رنگها بر روی روان انسانها می توان گفت شیشه های رنگی و نورهای هم رنگ آنها اثرات متفاوتی دارند ، و بودن هر رنگ در کنار رنگ دیگری، شدت اثر رنگهارا خنثی و به مقدار لازم و تعادل میرساند تا دچار مشکل نشویم.

8 ـ نقش هندسی در ارسی : ترکیب های هندسی و انتزاعی بیشتر استفاده شده است.

9 ـ خواص صوتی : اگر قطعات یک گره نسبت به هم زوایای مختلف یا متعدد پیدا کند این جابه جایی تابع قوانین علم آکوستیک(Acoustic) است. فرم های شش وجهی نیز دارای خواص صوتی هستند به صورتی که باعث افت قدرت انتقال و بُرد صدا می شوند . از کاربرد صوت شش وجهی در طبیعت می توان کندوی زنبور عسل را مثال زد که دقیقاً عمل انتقال صوت یا رزوُنانس(resonance) را انجام می دهد.

10 ـ بزرگتر کردن فضا ها با استفاده از ارسی : استفاده از ارسی در فضای درونی مثل بالا خانه ها و اتاق های گوشوار واقع در یک یا دو قسمت تالار های بزرگ و مرتفع جهت اضافه شدن فضای اتاق ها به تالار . همچنین در زمان برگزاری مراسمی در تالارها، زنان در اتاق گوشوار از پشت شیشه های رنگی ارسی بدون آنکه دیده شوند بر فضای تالار اشراف داشتند.

11 ـ دوام و سهولت استفاده از اُرسی : از جمله هنرهای تزیینی مناسب که هم از جنبه زیبایی برخورد دار است و هم به دلیل ویژگی های کاربردی از جمله سهولت در بالا و پایین رفتن به صورت تمام تنه و نیم تنه، همچنین خاصیّت تاشو باعث می شود نسبت به درب های دیگر کمتر تاب بردارند.

12 ـ مانع ورود گرما و سرما می شود : چون وقتی لنگه ها بین دوجداره قرار می گیرند کاملاً در شیار خود منطبق شده .
13 ـ ازارسی جهت باغ ویلا یا خانه های سنتی همچنین در بازسازی و مرمت خانه های تاریخی اقصی نقاط ایران استفاده می شود.

14 ـ خاصیت طبی : تنوع رنگ شیشه ها در فضا یک نوع تنوع را ایجاد می کند، چرا که رنگ قرمز اشتها آورـ سبز نشاط آور و آبی آرامش بخش می باشد.

15 ـ استفاده از ارسی در انواع محیط های آب و هوایی : استفاده از ارسی در مناطق اب و هوایی مرطوب و شرجی با استفاده از چوب آزاد جنگلی که مقاومت بالایی در برابر رطوبت دارد و چوب چنار در مناطق خشک و مرکزی ایران صورت می پذیرد.

16 ـ تهویه هوای محیط : در اتاق های تابستان نشین، اُرسی ها که بالای درب اتاق نصب شوند نقش باد خور ایفاء می کند و کمک به تهویه هوا می کند.
این پنجره های مشبک در هوای گرم، باد ملایم و مطبوع را با کوران هوا به داخل اتاق هدایت می کند،به همین دلیل در برخی مناطق آب و هوایی گرم ایران اُرسی در اتاق های تابستانی شیشه نداشته و به صورت مشبک ساخته می شدند، در حالی که در اتاق های زمستان نشین شیشه ها ساده و بی رنگ بوده اند.

17 ـ در ساخت این پنجره ها از چسب و میخ استفاده نمی شود. اگر استفاده شود از میخ های چوبی ولی در عین حال در نقاط اتصال بسیار محکم ساخته می شوند.

18 ـ مکان های مورد استفاده اُرسی : استفاده از اُرسی در دکوراسیون داخلی(Interior decoration#) خانه ها ، اتاق پذیرایی یا نور گیر ها ، امکان تجارتی وخدماتی مانند سفره خانه ها، رستوران ها، هتل ها، اقامتگاه های #بوم گردی ، کاروان سرا ها و همچنین در خانه های قدیمی از اُرسی در فضا هایی نظیر میهمان نشین ها و تالار ها ( شاه نشین ) نیز استفاده می گردید.

19 ـ اُرسی امنیت و آرامش : اُرسی پنجره ای است که امنیت و آرامش را به انسان تقدیم می کند.
ارسی ارزش مادی و اقتصادی و به عنوان نقشی نمادین از جهات مختلف دارد.که این از ویژگی هنر های سنتی ایرانی می باشد که از جمله زیبایی ، سودمندی و کاربرد هنر را با فلسفه، حکمت و عرفان تلفیق می کند تا زندگی روزمره را لبریز از امنیت ، آرامش ، تفکر، رمز و معنا کند.